1918’de kurulan bağımsız Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Sovyet Kızılordusu tarafından 1920’de işgale maruz kalması, hürriyet sevdalısı birçokAzerbaycan Türkü’nün vatanını terk etmesini mecbur kılmıştır. Kendivatanlarında siyasî, içtimaî ve edebî faaliyetlerini yürütemeyeceğini anlayanbazı siyasetçiler, âlim, yazarlar Sovyet ideolojisinin baskıcı tavrınıkabullenmemiş; mücadelelerini yurt dışından yürütmeye çalışmışlardır. Buisimler Mehmet Emin Resulzade öncülüğünde, Türkiye’de ve Avrupa’dabirtakım faaliyetlere yönelmiş; her fırsatta Azerbaycan’ın bağımsızlığını,Sovyet baskısını, Türklük mücadelesini, millî ve manevî zenginliğinikısacası Azerbaycan davasını siyasî ve kültürel çerçevede anlatmayaçalışmıştır. Aynı amaç doğrultusunda mücadele eden şahsiyetler arasındaistiklali kendine şiar edinen bir diğer isim de Hamit Dönmez’dir. Sovyetişgaline karşı çıkan ve milliyetçi olması yüzünden hapiste yatan şair, kızılistilanın şiddetini bizzat yaşamıştır. Hamit Dönmez’in edebî yaratıcılığınınasıl temasını Azerbaycan’ın bağımsızlığı oluşturur. Ülkemizde HamitDönmez’le ilgili birkaç kısa yazının olması bizi bu çalışmayı yapmayayöneltmiştir. Çalışmamız doküman araştırmasına dayanmakta olup HamitDönmez’in hayatını ve şiirlerindeki vatan kavramı üzerine incelemeyikapsamaktadır.ÖzetAzerbaycan muhaceretinin ilk aşaması Çarlık Rusya dönemindegerçekleşmiştir. 1905’te yaşanan Rus ihtilali, Azerbaycan Türklerine biryandan hürriyet ışığı doğururken diğer yandan özgür fikirlerin sıkıca takipedildiği bir süreci de beraberinde getirir. Çok geçmeden daha katı birideoloji ortaya koyan Çarlık Rus idaresi, aydınların siyasî ve içtimaîfaaliyetlerine engel olmuş, onlara ağır cezalar vermiştir. 1908-1910 yıllarındaÇarlık Rusya’nın mezaliminden ülkesini terk etmek zorunda kalan MehmetEmin Resulzade, Hüseyinzade Ali Bey, Ahmet Ağaoğlu gittikleri yerlerdeAzerbaycan Muhaceret edebiyatının ilk kısmını oluşturmuşlardır.Vatanlarından uzak olan bu kişilerin yürüttüğü mücadele Azerbaycan’ınhaklılığını ortaya koymak içindir. Bu durum aydınlar tarafındanAzerbaycan’ın dışında bir edebiyat oluşmasına zemin hazırlar. Bu edebiyatAzerbaycan Muhaceret edebiyatı olarak adlandırılır. Muhaceretin ikincikısmı daha büyük ve kitlesel olarak Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’ninyıkılmasıyla başlar. Kendi vatanlarında siyasî, içtimaî ve edebî faaliyetleriniyürütemeyeceğini anlayan bazı siyasetçiler, âlim, yazarlar Sovyetideolojisinin baskıcı tavrını kabullenmemiş; mücadelelerini yurt dışındanyürütmeye çalışmışlardır. Çünkü özgür düşünme imkânı vermeyen baskıcı yönetim, edebiyatın hemen bütün dallarında konfliktsizlik teorisi (Sovyetideolojisini övme) uygulamaya çalışmıştır. Bazı aydınlar bu ideolojiye karşıgelememiş, eserlerini bu çerçevede oluşturmuş; bazıları ise doğru bildiğiyoldan dönmemiş, fikirlerini başka ülkelerden ortaya koyarak mücadelesinisürdürmüşlerdir. Aynı amaç doğrultusunda mücadele eden bu şahsiyetlerarasında, istiklali kendine şiar edinen bir diğer isim de Hamit Dönmez’dir.Azerbaycan Muhaceret edebiyatının önemli isimlerinden biri olan HamitDönmez, 1900’de Gence’nin İmamlı mahallesinde dünyaya gelmiştir. HamitDönmez ilk eğitimini Gence’de Şah Abbas mescidinde faaliyet gösterenMekteb-i Ruhanide almıştır. Bu mektep Hamit Dönmez’in fikrî dünyasınınoluşmasında oldukça önemlidir. Çünkü adı her ne kadar dinî mektep olsada burada gizlice dünyevi ilimler de okutulmaktadır. Çar idaresi ve Rusdespotizmi, milli şuurun yükselmesine hizmet edeceğini düşündüğümüesseselerin açılmasına izin vermeyeceği için bu mektebin adı Mekteb-iRuhani olmuştur. Ortaöğrenimini Gence’de tamamlayan Hamit Dönmez1918’de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla Gence’de 19. Kızmektebinde öğretmenlik yapmaya başlamıştır. Bağımsız Azerbaycan HalkCumhuriyeti’ne Sovyet Kızıl Ordusu tarafından 28 Nisan 1920’de sonverilmesi birçok isyanı da beraberinde getirmiştir. 25-26 Mayıs 1920’debaşlayan Gence isyanı da bu isyanların en önemlilerindendir. İsyanda yüreğibağımsızlık için atan Hamit Dönmez de vardır. 31 Mayıs’ta Sovyetlerin ağırtoplarıyla şiddetle bastırılan isyanda bine yakın kişi öldürülmüş, birçoğu dayakalanmamak için dağlara kaçmıştır. Fakat NKVD (Narodnıy KomissariyatVnutrennnih Del-Sovyet Halk Komiserliği) tarafından yakalanan Dönmez,ölümle cezalandırılmıştır. Babasının İran vatandaşı olması sebebiyle İranresmi dairelerinin çabaları sonucunda, Hamit Dönmez’in idamındanvazgeçilmiş ve şair İran’a sürülmüştür (Abdulhalıgova, 19). Dönmez için buayrılık, altmış yıldan fazla sürecek ve çok sevdiği vatanını artık hatıralarındayaşatacaktır.Canından fazla sevdiği Azerbaycan’dan İran’a kaçmak zorunda kalan,oradan da kardeş ülke Türkiye’ye sığınan, ailesinin başına olmadık facialargelen, ölünceye kadar bağımsız Azerbaycan hayali kuran, vatan hasretiyleher an yanan Hamit Dönmez’in çektiklerini dizelere aktarması haklı birferyadın çığlıkları olarak görülmelidir. Hamit Dönmez’in şiirleri de vatansevgisi, hürriyet ve Sovyet Rusya’ya duyulan kin üzerine kuruludur.Hamit Dönmez, Azerbaycan’ın Sovyet Rusya tarafından işgalini bir türlükabul etmemiş, çığlığını şiirleriyle aksettirmeye çalışmıştır. RuslarınGence’de yaptığı katliamın canlı şahidi olmuş, yaşanılanların kendisindebıraktığı izden dolayı şiire başladığını 1985’te kendisiyle yapılan mülakattaşöyle açıklamıştır: “1920 yılında Azerbaycan Ruslar tarafından işgal edilince,her taraf kan gölüne boğuldu. İki ağabeyimi kurşuna dizdiler. Çocuklar,kadınlar toplu olarak öldürülmeye başlandı. İşte bu zulüm ve vahşetkarşısında yüreğim isyan etti ve o günden sonra isyankâr bir ruhla şiir yazmaya başladım. Daha sonra yazdığım şiirler komünist Ruslar tarafındatoplatıldı ve beni Rusya’dan sürdüler. Türkiye’ye gelip yerleştim. 55 yıldırAzerbaycan’ın bir gün istiklaline kavuşacağı hayaliyle yaşadım. Bundansonrada ömrüm yettiği sürece yaşayacağım. Bugün 85 yaşındayım, teküzüntüm Azerbaycan’ı hür olarak göremeden ölmek.”Hamit Dönmez’in şiirleri bu acıların birer yansıması gibidir. Ömrünün sonaltmış altı yılını Türkiye’de geçiren şairin şii