İslâm düşüncesinin bir yenilenme ve muhasebe sürecini yaşadığı klasik sonrası dönem, İslâm felsefesinin dönüşüm geçirerek asıl mecrasını bulduğuna tanıklık eden bir dönemdir. Bu dönemde Antik-Helenistik düşüncenin etkisinin azalmasıyla beraber felsefenin, kelâm ve tasavvuf gibi İslâm düşünce gelenekleriyle etkileşimi artmış ve aralarında önemli sentezler tesis edilmeye çalışılmıştır. İslâm düşüncesinin bütüncül bakış açısını yakalamak için ortaya konulan bu çabaların en mücessem örneklerinden biri Meşşâî, İşrâkî, Ekberî ve kelam okulları arasında hikmetü’l-müteâliye terkibiyle bir uzlaşı tesis etmeye çalışan Molla Sadrâ’nın (1570-1641) çabasıdır. Molla Sadrâ’nın tesis etmeye çalıştığı bu uzlaşıda tasavvufa yaklaşımı ve dönemin mutasavvıflarına yönelttiği eleştiriler bu makalenin konusunu oluşturmaktadır. Makalenin bahse konu ettiği problem, şu sorulara cevap bulmaya çalışmaktadır: Molla Sadrâ’nın temel referansları arasında tasavvuf nerede durmaktadır? Molla Sadrâ’nın tasavvuf anlayışının arka planında hangi isim ve öğretiler bulunmaktadır? Molla Sadrâ kendi dönemindeki mutasavvıflara ne gibi eleştiriler yöneltmiştir? Bir sûfî-filozof (teosof) olarak görülmesine rağmen Molla Sadrâ’nın kendi dönemindeki mutasavvıflara yönelttiği eleştirilerde amacı nedir ve bu eleştiriler nasıl anlaşılmalıdır? Tasavvuf, Sadrâ’nın senteze dayalı felsefesinin karakterini belirleyen en önemli kaynaklardan biridir. Sadrâ’nın tasavvuf anlayışında başta Ekberî geleneğin varlık anlayışı olmak üzere klasik İslam filozoflarının Yeni Eflatuncu düşünceleri ve Sühreverdî’nin İşrâkî öğretilerinin etkisi belirgin bir şekilde kendini göstermektedir. Bilhassa İbnü’l-Arabî’nin vahdetü’l-vücûd anlayışının, Sadrâ’nın tasavvuf anlayışının arka planında en önemli etkiye sahip olduğu söylenebilir. Bununla birlikte Sadrâ yaşadığı dönemde tasavvufu bütünüyle zahirî ritüellerden ibaret gören nazarî bilgiden yoksun mutasavvıflara eleştiriler yönelterek tasavvufu özünden uzaklaştırmalarına karşı çıkar. Sadrâ, artan cehalet, aklî ve nazarî araştırmalardan yoksunluk, süslü söz ve şathiyelerle insanlar nezdinde makam elde etme arzusu ve şeriatın zahirine göre hüküm verme gibi tutum ve davranışlara dikkat çeker. O, bu tür eğilimleri birer cehalet putu olarak değerlendirerek insanı hakikatten uzaklaştıran ve derhal bertaraf edilmesi gereken birer engel olarak kabul eder. Sadrâ’nın eleştirilerinde tasavvufî öğretileri ve geleneğini topyekûn bir eleştiriye tabi tutmaksızın asıl maksadının tasavvufu nazarî boyutundan ve irfanî derinliğinden uzaklaştıran anlayışın tehlikesine karşı uyarmak olduğunu ve belirli şahıs veya kurumları değil, doğru bulmadığı tutum ve inançları hedef aldığını özellikle belirtmesi onun eleştiri üslûbunu dikkate değer kılmaktadır. Makalenin amacı İslâm düşünce ekolleri arasında sağlamaya çalıştığı sentezde Molla Sadrâ’nın tasavvuf yorumunu anlamaya çalışmak ve arif olarak görmediği sözde mutasavvıflara karşı geliştirdiği eleştirilere dikkat çekerek İslâm medeniyetinin eleştiri kültürünü anlamak ve onu bugüne taşımaktır.
|
Tarihin en eski çağlarında insanın kendi varlığını ve evreni anlama çabasının ürünü olarak ortaya çıkan mitler, modern dönemde arkaik bir dünyanın parçası olarak ele alınmıştır. Dünyanın “büyülü” evreninin sekülerleşme etaplarında aşamalı olarak ortadan kalkacağı öngörüsüne rağmen dinsel inançlar ve çeşitli mitolojik tasavvurlar, modern dünyada da yeni form ve işlevlerle varlığını sürdürmüştür. Bu kapsamda Hristiyan Batı dünyasının en yaygın ritüellerinin başında Noel ve onun etrafında yeniden inşa edilen kültler gelmektedir.Kutsallığın yalnızca akıl temelli metodik bilgi üretimine atfedildiği, rasyonel alanın dışında kalan bütün kategorilerin ise olsa olsa birer kurmaca yahut batıl inanç kategorisine indirgendiği modern dünyada bütün canlılığıyla varlığını sürdüren Noel’in, kapitalist kültür endüstrisinin bir parçası olarak yeniden inşası bu çalışmanın ana problemidir. Gerçekten de modern çağın seküler tahayyülü ile Noel’in dinsel ve “arkaik” kökenleri ilk bakışta kayda değer bir çelişkiyi yansıtmaktadır.Hristiyan Batı dünyasının ortak kültürel mirasına yaslanan Noel’in tarihsel kökenleri antik Roma ve İran pagan inançlarıyla Hristiyanlığın senkretizmine dayanmaktadır. Doğu’nun gizem/sır dinleri, Hristiyanlığın Roma İmparatorluğunun hakimiyeti altındaki geniş coğrafyada yayılmaya başladığı sırada, halk katındaki inançlara büyük oranda nüfuz etmiş bulunuyordu. Geniş bir zamana ve mekâna yayılan ve çok kültürlü bir senkretizmin ürünü olan pagan geleneklerin baskın kültleri ve kutsal figürleri, bu süreçte güçlü sembolizmleri sayesinde Hristiyanlığın içine sızarak yaşamaya devam etmiştir. 4. yüzyılın başlarından itibaren Kilise babaları tarafından Hristiyan geleneğine dahil edilen Mithraizm, bunların başında gelmektedir. Başta İsa’nın doğum günü ile özdeşleşen 25 Aralık günü başta olmak üzere Hristiyanlık ile Mithraizm’in pagan gelenekleri arasındaki geçişler Noel örneğinde açıklık kazanmaktadır.Ne var ki modern çağda kültürel üretimin bir “endüstri”ye dönüştüğü kapitalist toplumun ihtiyaçlarına uygun olarak adeta yeniden icat edilen Noel’in, modern çağa özgü kutsal ve profan ögeleri bir araya getiren seküler formu, kültür endüstrisi bağlamında kazandığı araçsal işlevsellik içinde ancak anlaşılabilir. İnsanın ve toplumun Aydınlanma’nın yükselen değerleri çerçevesinde yeni baştan kurgulanabileceği öngörüsü, modern çağda kültürel üretimi meta üretimi sektöründeki endüstrilerden birisi haline getirmiştir. 19. yüzyıldan itibaren geliştirilen ve kutsal ögelerle profan değerleri mezceden popüler Noel edebiyatı, bunun tipik bir örneğidir.Noel’in günümüzdeki küresel bazlı yayılımı ise kapitalist sistemin yeni ve özgün bir toplumsallaşma tarzı olarak ortaya çıkardığı “tüketim kültürü”yle yakından ilgilidir. Öyle ki Noel haftasında devasa alışveriş merkezlerinin küresel ikonu haline getirilen Noel Baba figürü başta olmak üzere, Noel’in tüketim endüstrisi tarafından imal edilen temsil ve imajları küresel bir nitelik kazanmıştır. Nihayetinde bugün Noel, modern dünyaya ait kültürel bir inşa ve kapitalizmin küresel ticari yayılımının en yaygın örneklerinden birisi olarak öne çıkmaktadır.
|
İslam medeniyetinin temel eserlerinden olan Mesnevî, yazıldığı günden itibaren büyük ilgi görmüş; Arapça, Hintçe, Sanskritçe, Urduca gibi Doğu lisanları yanında Almanca, Felemenkçe, Fransızca, İngilizce, İspanyolca, İtalyanca gibi Batı dillerine de aktarılmıştır. Edebiyatımızda pek çok şerhi ve tercümesi bulunan eseri, dilimize kazandıranlardan birisi de Türk Ocağı kurucularından Feyżullah Sâcid’dir (1892-1978). Mesnevî’nin birinci defterini 4118 beyit hâlinde hece ölçüsüyle tercüme eden Sâcid, bunun ilk otuz dört beytini 1928’de Osmanlıca olarak neşretmiş; tamamını daha sonra yeni harflerle yayımlamıştır. Çalışmanın konusu olan otuz dört beyitlik kısım, vezin, kafiye ve durak yönünden başarılı bir grafik çizmektedir. Gayet sade ve anlaşılır bir üsluba sahiptir. Söyleyiş bakımından güçlü beyitleri içerdiği gibi vasatı aşamayan dizeleri de muhtevidir. Birebir çeviri metodunu benimseyen mütercim, kaynak metnin kelimelerine Türkçe uygun karşılıklar bularak veya tedavüldeki kelimeleri kullanarak çeviri yapmıştır. Tercümenin sadeliğine zarar vermeyecek ölçüde kaynak metnin kelimelerinden de istifade etmiştir. Bazı mısralarda kelime kelime mana aktarımı yaparken bazı mısralarda kaynak metinde karşılığı olmayan kavramlar veya deyimler kullanmıştır. Bu tavır, her zaman isabetli olmamış, bazen tercümeye zenginlik katarken yer yer kaynak metnin muradının anlaşılmamasına veya yanlış anlaşılmasına sebebiyet vermiştir.Tercüme, mezkûr hususlar dışında Mesnevî’nin muhtevasına uygun bir mahiyet arz etmektedir. Varlığın zuhurunun işlendiği kısımda (1-18) ‘ney’in sazlıktan kopması gibi insanın da elest bezminden ayrıldığı ve tekrar vatanına kavuşmak için ney gibi sürekli inlediği’ dile getirilmektedir. ‘Bu derde mübtela olan insan, iştiyak derdini anlatabilmek için hasretle doğranmış yürek aramaktadır. Ne var ki, herkes ona yâr olduğunu sanmakla birlikte kimse ondaki sırrı aramamaktadır. Sırrı feryadından uzak değildir fakat her kulak ve gözde onu anlayacak nur yoktur’. ‘Ney sesinin yel değil ateş olduğunu’ söyleyen Sâcid, ‘ney’in vasıflarını’ sıraladıktan sonra ‘günlerin gam içinde vakitsiz solduğunu ve balıktan gayrısının suya kandığını’ dile getirir. Sözü uzatmanın anlamsız olduğunu düşünen mütercim bu kısmı şöyle tamamlar: Pişkiniñ ḥālini añlar mı hīç ḫām / Söz ḳıṣa gerekdir imdi vesselam.Dünyayı terk etmenin lüzumundan bahseden kısma, Ḳurtul zencīrleri ḳırup ey oġul (19) diyerek başlayan mütercim, ‘bir kaba dökülen denizin bir günde tükeneceğini, hırslı olanın gözlerinin doymayacağını’ söylemektedir. Ona göre; bu derdin devası aşktır. Çünkü ‘aşk ile urbası yırtılanın ayıbı ve hırsı kalmaz. Onunla toprak ten göğe yükselmiş, dağ raksa başlayarak seyrana gelmiştir’. ‘Aşk ile yanmayan âşık kanatsız kuşa benzer’. ‘Yârin cemâli olmadan önün ve sonun idrak edilemeceğini’ belirten Sâcid’e göre; ‘aynada akislerin gizlenememesi gibi aşkın sırları da saklı tutulamaz. Şayet can aynası aksettirmiyorsa yüzün iyice paslanmış olmasındandır’.
|
In the world history, the nineteenth century witnessed globally major economic, politic, and social changes. More importantly, their implications constitute today’s challenges particularly for modern Muslim-majority states where the tension between state, religion and society has not been settled. There is no doubt that looking at the past where the separation between sharī‘a and state started clearly to appear serves for a better understanding of today’s struggle in locating the role of sharī‘a in legal systems of modern Muslim-majority states. Many of them, i.e. the Middle Eastern and some North African states are the successors of the Ottoman Empire. The Ottomans ruled over continents for centuries thanks to their well-established governmental policy and legal system. However, they were also obliged to introduce some remarkable changes in social, political and legal spheres in the nineteenth century. The era is generally called as the process of Ottoman modernization and secularisation referring to Tanzimat Edict and following legal reforms. This study seeks to analyse the way Ottoman law has been transformed in the nineteenth century, as well as its roots, challenges and implications. To this end, the paper offers an answer to the questions as to whether secularisation of Ottoman law was evolutionary or revolutionary, why it had to go through a process of secularisation, and to what extent classical Ottoman system could serve this secularisation process. To address these inquiries, the study is divided into two principle sections: the first part evaluates the classical Ottoman legal system and its religious and non-religious characters, arguing that the Turkish state tradition with its influence on government and law making were in fact the changeable features of the Ottoman law. The second part examines the process of secularisation of law from the pre-Tanzimat period to the end of the Ottoman Empire. This part reveals that secularisation of the Ottoman law was of evolutionary character, and that reforms were introduced thereafter for practical purposes, i.e. meeting contemporary needs and necessities, and not for the sake of philosophical and political considerations. However, these attempts led to a gradual secularisation of the Ottoman law, and further culminated in a revolutionary approach in the republican era.
|
Bu makalenin temel iddiası, Selefî din anlayışlarının psikolojik ve sosyolojik (psiko-sosyal) açıdan birçok olumsuz sonuca yol açtığı, aynı zamanda bu unsurların sadece Selefîlik ve Selefî gruplarla ilgisi olmadığı, dolayısıyla genel olarak çoğu Müslüman birey ve grubun inanç ögeleriyle ilişkili olduğudur. Bu kapsamda makalenin amacı, Selefî düşünceyi karakterize eden birçok farklı özellik olsa da onun din anlayışlarına yönelik geçmiş dönemde ve günümüzde ortaya çıkmış, aynı zamanda gelecekte de gün yüzüne çıkabilecek karşılıklı olarak birbirini etkileyen psiko-sosyal olumsuz özellikleri açığa çıkarmaktır. Makalede interdisiplinler bir yöntem üzerinden araştırma ve değerlendirme yapılmaktadır. Bu çerçevede farklı disiplinlere ait Selefî din anlayışlarının anlaşılmasını sağlayacak temel bilgiler ve tartışma konuları Din Sosyolojisi’nin araştırma alanlarıyla ilişkili bir biçimde ele alınmaktadır. İlk olarak Selefî din anlayışlarının psiko-sosyal açıdan olumsuz sonuçlar doğurabilecek özellikleri ve temel tutumları betimlenmiş, daha sonra bu tutumlar ayrı maddeler hâlinde sıralanarak onların yol açabileceği olumsuz etkiler zincirleme etki çerçevesinde neden-sonuç ilişkisi sunularak açıklanmaya çalışılmıştır. Araştırma neticesinde Selefî din anlayışlarının olumsuz sonuçlar doğurabilecek özelliklerinin şunlar olduğu görülmüştür: 1-Sosyo-kültürel antropolojik yaklaşımın dikkate alınmaması 2-Temel seviyede sabit bir iman ve din anlayışı 3-Zâhirî/literal yaklaşım 4-İman-amel bütünlüğü 5-Aklın dinî konuları kavrayamayacağı 6-Kur’an’ın mahlûk olmaması 7-Dinî metinler üzerinden hayatı inşa etme 8-Asr-ı saâdet dönemiyle sınırlı kalma 9-Dilin kutsanması 10-Tarih ve geleneğe karşı duruş 11-Post/modern sorunlara geçmiş üzerinden çözüm arama 12-Bid’at karşıtlığı 13-Tek hakikatçi söylem 14-Dinî bilginin mutlaklaştırılması 15-Kültürel inşaya karşı duruş 16-Dinî otoriteleri kutsallaştırma 17-Tebliğ misyonu 18-Ümmetçilik anlayışı 19-Dârülharp söylemi 20-Ataerkil dinî söylem 21-Geleneksel eğitim yöntemleri. Bu özellikler ayrıntılı bir şekilde analiz edildiğinde söz konusu yaklaşımların kişi ve grupları birçok yönden olumsuz etkileyebilecek unsurlara sahip olduğu anlaşılmaktadır. Fakat araştırmalarda çoğunlukla radikal/cihatçı Selefî hareketler dikkate alınarak Selefîliğin olumsuz bir yapılanma olarak ele alınması, söz konusu din anlayışlarının İslâm tarihi içerisinde ve günümüzde ne tür ciddi olumsuz sonuçlara yol açtığını ve gelecekte de ne tür sorunları ortaya çıkarabileceğini görmemize engel olmaktadır. Bundan dolayı bu din anlayışlarının inananlar tarafından dikkatle incelenmesi gerekliliği önemli bir sonuç olarak karşımıza çıkmaktadır.
|
Kur’ân’ın kastedilen anlamlarının anlaşılması öncelikle âyetleri oluşturan lafızların delâletlerini doğru tespit etmeye bağlıdır. Zira Kur’ân’da yer alan lafızların anlamlarına delâletleri farklılık arz eder. Maksûd anlamlarının kapalılıklarına göre bir hiyerarşi vardır. Bazı lafızlar birden fazla anlama muhtemeldir. Bunlara müşkil denilir. Müşkil lafızların en belirgin özelliği ihtilafa, farklı anlayışlara kapısının açık olmasıdır. Birden çok anlama gelmesi muhtemel olan bu âyetlerden birisi de Âl-i İmrân sûresinin 36. âyetidir. Bu Âyette geçen meâlen “Erkek kız gibi değildir.” ibaresinin kime ait olduğu, erkek ve kız arasında bir üstünlüğün söz konusu olup olmadığı, böyle bir üstünlük varsa bunun hangi cinsiyete ait olduğu vb. tefsirlerde tartışılmıştır. Bu çalışmada mevzubahis âyetin, belli başlı klasik tefsirlerden başlayıp günümüze kadar nasıl yorumlandığına dair farklı görüşler bir araya getirilmiş ve bu yorumların gerekçeleri incelenmiştir. İbare hakkında yapılan özgün tefsirler genel olarak iki görüş etrafında toplanmaktadır. Birincisi: Mabedin hizmetinde bulunma hususunda erkek olmanın ontolojik üstünlükleri bulunur. Erkek hayız, nifas gibi mabette bulunmaya mâni olan engellerden halidir ve mabedin hizmetini görmek için gerekli fiziki güce sahiptir. Mabede devam eden erkeklerle ihtilat etme mecburiyeti olacağı için bu içli dışlı oluşa kadınlık manidir. Erkeğin diğer erkek cemaat ile bir arada bulunmasında herhangi bir sakınca yokken kadın hakkında ise durum öyle değildir. İkincisi: Hanne kendisine bahşedilen kızı erkeğe üstün tutmuştur. Bu yoruma göre Hz. Meryem’in annesi şöyle demiştir: “İstediğim erkekti. Fakat bu kız ise Allah’ın bana bahşettiği bir ihsan. İstediğim olan erkek, Allah’ın bana bahşettiği kız gibi değildir.” Böyle bir yoruma göre Meryem’in annesi, Allah’ın kendisine verdiği şeyin kendisi için istediği şeyden daha hayırlı olduğunu bilen marifet ehli bir kadındır. Sonuç olarak bu yorumların her birinin genel anlamda ilmi bir mesnede dayandığı ve lafız ve terkiplerin birden fazla anlama muhtemel olmasından dolayı da kesin bir yargıda bulunmanın mümkün olmadığı belirtilmiştir. Fakat çalışmanın ibare hakkında şöyle bir değerlendirmesi olmuştur: İbare, “teslimiyet dersi” vermektedir. Hz. Meryem’in annesinin, gönlünde erkek çocuğu olduğu halde kız doğurduğunda Allah’ın takdirine teslimiyet göstermesi ve kendisine bahşedilen kız çocuğunda büyük bir hayır var olduğuna inandığını belirtmesi Kur’ân’ın “tevhît ve tevekkül” maksadına daha uygundur. Zira Kur’ân başından sonuna kadar defalarca kazaya rıza, Allah’ın lütfuna teslim dersi vermiştir. Erkek beklerken kızı olan bir kadının erkek çocuğunun herhangi bir sebeple daha meziyetli olduğu gibi bir düşüncesini yahut tahassürünü Kur’ân’ın bizlerle paylaşmış olması da muhtemeldir. Fakat çalışmanın tercihi görüş bu değildir.
|
Tuğrâî’nin (öl. 515/1121) Lâmiyyetü’l-ʿacem adlı kasidesi, kullanılan belâgat sanatları, veciz üslubu ve içerdiği hikmetli sözlerle Arap edebiyatında önemli bir yer tutar. Bundan dolayı kaside üzerine onlarca şerh, hâşiye, tahmîs ve taştîr çalışması kaleme alınmıştır. Memlükler döneminde kâtiplik ve beytülmâl vekilliği gibi önemli görevler üstlenen Safedî (öl. 764/1363) de Tuğrâî’nin kasidesini şerh eden edebiyatçılar arasında yer alır. Kasideyi iştikak, gramer, beyân, meânî, bedîʿ gibi dil ve belâgat ilimleri açısından inceleyip şerh eden Safedî, bu eserinde kimyadan biyolojiye, tarihten felsefeye pek çok disiplinle alakalı ayrıntılı bilgi verir. Yer yer kendi şiirlerini de zikreden Safedî’nin çalışması, aynı zamanda bir şiir antolojisi niteliğindedir. Bu makalede, Safedî’nin Ġays̱ü’l-edebilleẕî inseceme fî şerḥi Lâmiyyeti’l-ʿacem adlı eserinin muhtevası ve şerh yöntemi hakkında bilgi verilip bu yapıtın Lâmiyyetü’l-ʿacem şerh-hâşiye geleneğinde temsil ettiği kurucu rol gösterilecektir. Bu bağlamda Safedî’nin şerhinin, hâşiye ve ihtisâr gibi çalışmaların yapılması ile diğer Lâmiyyeti’l-ʿacem şerhlerinden ayrılıp müstakil bir gelenek oluşturduğu dikkat çekmektedir. Nitekim kaleme alınan onlarca ihtisâr ve haşiye çalışmaları Safedî’nin eserinin Lâmiyyetü’l-ʿacem literatüründe kurucu bir metin olduğunu göstermektedir. Eser üzerine yapılan ihtisar çalışmaları Safedî’nin üslubunun kapalı olup izaha ihtiyaç duyması ile değil, Tuğrâî’nin Lâmiyye’si ile doğrudan ilişkili olmayan istidradî bilgilere yer vermesi ile alakalıdır. Söz gelimi Safedî Lâmiyyeti’l-ʿacem ile alakası olmayan satranç, çeşitli fabl örnekleri, güneşin tanımı, ayın ışığını güneşten nasıl aldığı, güneş ve ay tutulması gibi pek çok konuya yer verir. Safedî bu yazım şeklini bilinçsiz olarak kullanmayıp aksine Câhiz’ın (öl. 255/869) Kitâbü’l-Ḥayavân’ında takip ettiği bu metodu benimsediğini eserinin mukaddimesinde söylemiştir. Ayrıca Safedî’nin zikrettiği bazı hikayeler sonraki âlimler tarafından müstehcen kabul edilmiş dolayısıyla eserin ihtisar edilmesi yeğlenmiştir. Bu çerçevede Demîrî’nin (öl. 808/1405) el-Maḳṣadü’l-etem fî Şerḥi Lâmiyyeti’l-ʿacem adlı çalışması diğer ihtisarlar arasında öne çıkmıştır. Bunun yanında İbnü’d-Demâmînî’nin (öl. 827/1424) kaleme aldığı Nüzûlü’l-Ġays̱illleẕî inseceme ʿalâ şerḥi Lâmiyyeti’l-ʿacem adlı tenkit çalışması da kayda değerdir. İbnü’d-Demâmînî, Safedî’nin eserini ihtisar etmek yerine tenkit etmeyi tercih etmiş ve yer yer Safedî’yi sirkatle itham etmiştir. İbnü’d-Demâmînî’nin haksız eleştirilerinin olduğunu ifade eden İbn Akbers ise Taḥkîmu’l-ʿuḳûl bi ufûli’l-Bedri fî’n-Nuzûl adlı bir çalışma hazırlayarak iki müellifin görüşlerini karşılaştırmıştır. Bu doğrultuda çalışmanın girişinde kurucu metin ile ne kastedildiği açıklanıp makalenin ilk bölümünde Safedî’nin şerhi, muhteva açısından incelenecektir. İkinci bölümde ise eser üzerine yapılan hâşiye ve ihtisar çalışmaları çerçevesinde Ġays̱ü’l-edeb’in kurucu rolü tartışılacaktır.
|
Şüphesiz her bilim insanı içinde yaşadığı kültür ve medeniyetin imkân ve sınırları çerçevesinde, çağının ruhuna (Zeitgeist) uygun olarak araştırır ve teorilerini geliştirir. Modern Batı düşüncesi içerisinde gelişen psikoloji biliminin bilimsel temel ve karakteri de bu imkân ve sınırlara tabidir. Kendine özgü kavram ve kuramlarıyla 19.yüzyılda felsefeden ayrı bir disiplin olarak ortaya çıkan psikoloji bilimi, sahip olduğu imkân ve sınırlar bağlamında Hristiyan-Yahudi dünya görüşü ve pozitivist bilim anlayışı temeline oturmaktadır. Tarihsel gelişiminde etkin olan paradigma ve dayandığı temeller sebebiyle psikolojinin farklı dünya görüşüne sahip bireyler için ne derece geçerli olduğu tartışmalıdır. Bu çalışmada da insan ruhunu tanımada kullanılacak temel metod olarak modern psikolojinin İslamî dünya görüşüne sahip bireyleri ifade etme yeterliliği tartışılarak İslamî psikoloji geleneğinin oluşturulmasının ‘nasılı’ sorusuna cevap aramak hedeflendi. İki aşamadan oluşan araştırmada öncelikle modern psikolojinin İslam dünya görüşüne uyarlanması imkânı, daha sonra sadece İslamî kaynaklara dayanan bir psikoloji geleneğinin oluşturulması imkânı değerlendirildi.Tarihsel gelişim seyri dikkate alındığında modern psikolojinin, modernitenin meta idealarının geçerliliğini yitirmesi ve post modernizmin farklı bilme biçimlerini destekleyen çoğulculuğunun etkisiyle bazı değişikliklere tanıklık ettiği gözlemlenebilir. Bu gelişmeler doğrultusunda psikolojinin, tek tip ama evrensel bir karakterden uzaklaşarak kültürlerarası farklılığı dikkate alan ve insanının aşkın boyutunu inkâr etmeyen bir bilim disiplin haline geldiği söylenebilir. Freud’dan Frankl’a yahut davranışçılıktan bilişsel davranışçı ve transpersonal psikoloji kuramlarına doğru evrilen süreç, psikolojinin metodik ateizmden sıyrılıp inançlara açık bir alana doğru gelişme kaydettiğini ortaya koyar. Aşkın alanla ilişki ve o alandan gelen bilginin değer kazanması İslam dünya görüşüne uygun temellendirmelerin önünü açsa da insan aklını tek merkez ve otorite kabul eden bilimsel paradigmaya bağlılığını sürdürmesi psikolojinin olduğu haliyle İslamîleşmesi önünde bir engel teşkil eder. Zira İslam inancına göre oluşturulacak bilimsel metodun kavram ve ilkeleri ya doğrudan vahiy yoluyla Tanrı’dan ya da vahiyde gizlenen işaretlerin yorumundan alınmalıdır. İslam bilim karakteristiğinin en önemli özelliği vahiy ve tevhit ilkesine göre şekillenmiş olmasıdır. Ancak Kur’an, hadis ve tarihsel süreçte ortaya çıkan Müslüman düşünürlerin yorumlarını incelediğimizde ruh bilimine ilişkin birikimlerin fazla metafizik, etik ve ontolojik özellikler gösterdiğini görüyoruz. Bu birikime dayanarak insanın doğasını, sınırlarını, ruhsal anlamda zaaflarını tespit etmek ve ahlâkî açıdan iyileşmesi yolunda bir reçete sunmak mümkün olsa da günümüz bilim anlayışının yerini dolduracak etki ve işlevselliğe sahip olmadığı anlaşılmaktadır. Sonuç olarak günümüze, evrensele ve insanın gerçekliğine hitap eden psikoloji için İslamî kaynaklardaki metafizik, ontolojik ve etik kuramsal çerçevenin modern psikoloji teknikleriyle zenginleştirilmesine dayanan bir yöntem önerilmektedir. Allah, âlem ve insan anlayışı İslamî kaynaklardan beslenirken kullanılan kavram ve teknikler modern psikolojiden alınmalıdır.
|
Hz. Peygamber insanları İslâm’a davet etmeye başladıktan sonra pek çok saldırıya maruz kalmıştır.Bu saldırılardan sadece Hz. Peygamber değil onun yakınında olan insanlar da oldukça fazla etkilenmişlerdir. Mekke döneminde Hz. Peygamber ve yakınlarının maruz kaldıkları saldırılar genelliklehakaret ve fiziksel saldırı şeklinde meydana gelmiştir. Medine döneminde ise Rasûlullah’a ve İslâm’adüşman olan bazı gruplar, Müslümanlara fiziksel bir saldırıda bulunmaya cesaret edemedikleri içinsaldırılarını aleyhte propaganda ve iftiralar üzerinden devam ettirmişlerdir. Başlarını münafıklarınçektikleri İslâm’a düşman olan bu grupların Rasûlullah’a ve İslâm’a yönelik pek çok saldırıları bulunmakla birlikte doğrudan Hz. Peygamber’in ailesini hedef alan iki hadise diğerlerinden oldukça farklıdır. Bunların ilki İfk Olayı olarak bilinen Hz. Âişe bint Ebû Bekir’e atılan iftiradır. Bazı Müslümanların da bu iftiraya âlet olmaları sebebiyle olay bir hayli büyümüş ve bunun bir sonucu olarak da kaynaklarda oldukça ayrıntılı birşekilde incelenmiştir.Münafıkların Hz. Peygamber’in mahremine ikinci saldırıları Hz. Mâriye bint Şem‘ûn üzerinden gerçekleşmiştir. Hz. Mâriye bint Şem‘ûn’a atılan zina iftirası muhtemelen daha dar bir çerçevede gerçekleştiği için kaynaklarda yeteri kadar irdelenmemiştir. Sünnî kaynaklarda bu iftirayı başlatan veyayanların kimler oldukları hususunda herhangi bir bilgi verilmemektedir. Şiî kaynaklar ise bu konuda iki gruba ayrılmaktadır. İlk grup olayı Sünnî kaynaklardaki anlatıma benzer bir şekilde aktarırken diğer grup Hz. Mâriye bint Şem‘ûn’a atılan iftirayı başlatan kişinin Hz. Âişe bint Ebû Bekir olduğunu iddia eden rivayetler sunmuşlardır. Dolayısıyla Hz. Mâriye bint Şem‘ûn’a iftira olayında aydınlatılması gereken ilk noktanın, meydana geliş şekli olduğu ifade edilebilir. Yine bu olayın Sünnî ve Şiîkaynaklarda niçin farklı rivayetler üzerinden incelendiği de cevap bulunması gereken konulardan biridir. Dolayısıyla çalışmada bu iki temel sorun ele alınarak Hz. Mâriye bint Şem‘ûn’a atılan iftira olayınıaktaran rivayetlerin sahih bir yolla mı günümüze ulaştığına cevap bulunmaya çalışılacaktır.Tespit edilebildiği kadarıyla konu hakkında müstakil bir çalışma veya detaylı bir anlatım bulunmadığı için bu çalışma konuyu geniş bir şekilde ele alma noktasında ilk olacaktır. Oldukça kısıtlı bilgiüzerinden böyle önemli bir konunun ilk kez ele alınacak olması çalışmanın başlıca dezavantajı olarakzikredilebilir.Zikrettiğimiz bu zorluklara rağmen çalışmada öncelikle Sünnî kaynaklar tarafından olayın nasıl elealındığı aktarılmaya çalışıldı. Daha sonra rivayetlerin günümüze ulaşmasına vesile olan bazı Sünnîkaynaklar ortaya konularak bu kaynaklar içerisinden Müslim’in Câmi‘u’s-sahîh isimli eserinde aktarılan rivayet üzerinden bir isnad incelemesi yapıldı. Yapılan bu isnad incelemesi neticesinde rivayetin sika raviler aracılığıyla günümüze ulaştığı sonucuna varıldı.Çalışmanın ikinci kısmında ise Hz. Mâriye bint Şem‘ûn’a atılan iftiranın Şiî kaynaklarda nasıl ele alındığı incelenerek bazı Şiî kaynaklarında olayın niçin Sünnî kaynaklardan farklı olarak aktarıldığınınsebepleri izah edildi. Ayrıca olayın bu şekilde gerçekleşmesinin mümkün olmadığı ortaya konularakbu rivayetlerin Şiî ideolojiyi desteklemek için uydurulmuş olduğu sonucuna varıldı.
|
Bu makalede, Kemalpaşazâde’nin (öl. 940/1534) mahiyetin mec‘uliyeti meselesine dair analiz ve değerlendirmelerini inceledik. Kemalpaşazâde’nin metafizikle ilgili birçok haşiye ve risalesi vardır; ancak o bu meseleyi Yaratmanın (Ca‘l) Anlamının Açıklanması ve Mahiyetin Yaratılmış (Mec‘ul) Olup Olmadığının İncelenmesine Dair adlı risalesinde özel olarak tahkik etmiştir. O, mahiyetin mec‘ul yani yaratılmış olup olmadığı meselesini başta Îcî ve Cürcânî olmak üzere İbn Sînâ, Râzî, Tûsî, Kâtibî ve Devvânîgibi filozof ve mütekellimlerin görüş ve açıklamalarını dikkate alarak incelemiştir. Görüşlerini temellendirmek için başvurduğu iki filozof Tûsî ve Kâtibî olmuştur. Filozofumuz, meselenin analizindeÎcî’nin el-Mevâkıf’ı ile Cürcânî’nin Şerhu’l-Mevâkıf’ındaki metin ve tertibi esas almıştır. GerektikçeCürcânî’nin Hâşiyetü’t-Tecrîd ve Hâşiye alâ Şerhi Hikmeti’l-Ayn adlı eserlerine müracaat etmiştir. Özellikle Cürcânî’yi meselenin inceliklerini kavrayamamakla ve yanlış ortaya koymakla suçlamıştır. Eleştirilerinin bir kısmı, Cürcânî’nin aynı konuda değişik eserlerinde farklı görüş ve yaklaşımlar benimsemek suretiyle gösterdiği tutarsızlıklara yöneliktir. Kemalpaşazâde, meselenin çözümüne önemlikatkılar sağlamıştır. Mahiyetin mec‘uliyetinde geçerli olan ca‘lin, ca‘ale fiilinin iki meful alan kullanımı değil, bir meful alan kullanımı olduğunu ve bunun ibdâ anlamına geldiğini belirtmesi onun bukonuda yaptığı önemli bir tespittir.Kemalpaşazâde, filozoflar tarafından savunulan “mahiyetler mec’ul değildir” görüşü ile neyinkastedildiğini açıklamaya büyük bir önem vermiştir. Filozofların aslında bir câ‘ilin ca‘liyle mec‘ulolma manasındaki mec‘uliyete karşı çıktıklarını belirtmektedir. Bu konuda Tûsî’den iktibasla yaptığı açıklama özetle şöyledir: Mahiyet olması bakımından mahiyet, bir farz edenin varsayımıylaortaya çıkan bir zarurettir. Fakat bu mahiyet, mec‘uliyet sıfatı ile ancak haricî veya zihnî varlıkalanında tahakkuk ettikten sonra nitelenir. Ancak câ‘ilin bu varsayımı değiştirmesi imkânsızdır.Bir faile ihtiyaç anlamındaki mec’uliyet, kendinde mahiyete değil, hüviyete arız olur. Mahiyet,mahiyet olması bakımından imkânı ve kendisine lazım olan diğer itibarî şeyleri varlık şartı olmaksızın gerektirir ama bunlarla ancak mahiyetin haricî veya zihnî varlık alanında tahakkuk etmesinden sonra nitelenir. Müessire ihtiyaç duyma anlamındaki mec‘uliyet, kendinde mahiyetedeğil, hüviyete katılır. Bu ihtiyaç, kendinde mahiyetin lazımı değildir, aksine mahiyet o lazımıgerektirir.Kemalpaşazâde, Îcî ve Cürcânî’yi Mu‘tezile’ye ait madum zât ile filozoflara ait mahiyet kavramı arasındaki farkı anlamamış olmakla suçlamıştır. Cürcânî’nin eleştiri konusu yapılan tasarrufları arasında, Îcî’nin ‘mutlak olarak bütün mahiyetlerin mec‘ul olduğu’ şeklindeki ikinci görüşte kullandığı‘mutlak’ ibaresi yerine ‘genel olarak’ ibaresini kullanması; hüviyeti haricî varlık ile sınırlaması, mutlak varlığı sırf mahiyetin arızı olarak sunması, bağlamında hariç ile sadece zihnî varlığın mukabilinikastedip nefsü’l-emrin diğer alanını dikkate almamış olması, Îcî’nin “çift olmayan dört farz edilirseo dört değildir” önermesinde dörde ‘mevcut’ kaydını ekleyerek onun maksadını değiştirmesi, birleşik mahiyeti de tartışma konusu yapması örnek verilebilir. Kemalpaşazâde’ye göre, mec‘uliyette birleşik mahiyet ile basit mahiyet arasında fark yoktur.Kemalpaşazâde, mahiyetlerin mec‘ul olmadığını ispatlamak için başvurulan delilleri analiz etmiş veçürütmeye çalışmıştır. Birinci delil şöyle formüle edilmiştir: “Basit mahiyet mec’ul olsaydı, müessiremuhtaç olurdu. Müessire muhtaç olan şey mümkündür. Çünkü ihtiyacın nedeni imkândır. Sonuçolarak, basit mahiyet mec’ul olsaydı mümkün olurdu.” Kemalpaşazâde’ye göre basit mahiyetinmümkün olması, varlığının ve yokluğunun başkasından olması anlamına gelse de bu, basit mahiyetin mec’ul olmamasını gerektirmez. Basit mahiyet ancak, ‘kendisi itibarıyla mec’uliyeti’ ile ‘varlığının ve yokluğunun başkasından olması’ çelişirse mec’ul olmaz. İkinci delil, mevsufun sıfattan öncegelmesi kuralına dayanır. Kâtibî gibi Kemalpaşazâde’ye göre de, sıfat, vucudî şeylerde mevsuftansonra gelse de itibarî bir şey olunca mevsuftan önce gelebilir. İmkân, mümkünün varlığından öncegelir. Çünkü imkân, mahiyetin ‘mevcut mahiyet’ olması bakımından değil, kendinde mahiyet olmasıbakımından bir sıfatıdır. Mahiyet, câ‘ilin onu yapmasından önce kesinlikle bir şey değildir ve onuntaayyünü yoktur.
|
