Yıl: 2014 Cilt: 13 Sayı: 101 Sayfa Aralığı: 149 - 161 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 29-07-2022

Türk dünyası efsanelerinde ayı tasavvurunun değişim ve dönüşümü

Öz:
Türk mitolojisinde bazı hayvanlar kutsal semboller olarak düşünülmüştür. Türk boyları yaşa- dıkları coğrafyada karşılaştıkları ve belli özellikleriyle dikkat çeken bazı hayvanlara mitik düşünce ve tasavvurlarında yer vermiştir. Bu tasavvurlar aracılığıyla da bu hayvanların etrafında zamanla bir kült teşekkül ettirmiş ve destan, masal ve efsane gibi bazı sözlü kültür ürünlerinde bu hayvanlara ayrıntılı olarak yer vermişlerdir. Türk boylarının mitik tasavvurlarında sıklıkla yer alan hayvanlar- dan kurt, at ve kartal sözlü kültür ürünlerinde genellikle olumlu özellikleriyle, ayı ise bazen olumlu bazen olumsuz özellikleriyle yer almıştır. Ayı, Sibirya’da yaşayan Türk boylarının mitik tasavvur ve anlatmalarında genellikle olumlu bir şekilde yer alırken İslamiyet’in etkisi altındaki Orta Asya ve Orta Doğu’da yaşayan Türk boylarının tasavvurlarında ve anlatmalarında çoğunlukla olumsuz bir şekilde görülmektedir. Bu makalede Türk boylarının yaşadığı çeşitli coğrafi alanlardan derlenen efsanelerde ayının hangi özellikleriyle yer aldığı incelenmiştir. İlk olarak çeşitli kültürlerin mitolojilerinde ayıya yer veriş biçimleri ve Türk mitolojisinde ayının nasıl bir kült haline getirildiği hakkında genel bilgi verilmiş, daha sonra, ayının yayınlanmış Türk dünyası efsanelerinde olumlu veya olumsuz biçimde yer alışı tespit edilmiştir. Makalemizin sonuç kısmında, efsanelerden hareketle yapılan bu tespitler Türk mitik düşüncesinden elde edilen verilerle ilişkilendirilerek, ayının eski ve yeni düşünce sistemimizdeki yeri ve anlamı, değişim ve dönüşümü hakkında ayrıntılı bir değerlendirme yapılmıştır.
Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Derleme Erişim Türü: Erişime Açık
  • Alpaslan, İsmet. Ağrı Efsaneleri. İzmir: Birleşik Matbaacılık, 2010.
  • Alptekin, Ali Berat. Fırat Havzası Efsaneleri. Antakya: Kültür Ofset Basımevi, 1993.
  • Atnur, Gülhan. Başkurt ve Tatar Efsaneleri Üzerine Karşılaştırmalı Motif Çalışması. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 2002.
  • Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford University Press, 1972, “adıg” maddesi.
  • Hançerlioğlu, Orhan. Dünya İnançları Sözlüğü. 5.Basım. İstanbul: Phoenix Yayınevi, 2010, “ayı” maddesi.
  • Eren, Hasan., Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara, 1999, “ayı” maddesi.
  • Bayat, Fuzuli. Türk Mitolojik Sistemi II (Kutsal Dişi-Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler-İyeler ve Demonoloji). 2. Basım. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2012.
  • Bazancir, Recai. Bingöl Efsaneleri. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) 2010.
  • Balys, Jonas.. Funk& Wagnalls Standart Dictionary of Folklore, Mythology and Legend. Ed. Maria Leach. New York: Harper&Row, 1984. s.124
  • Boratav, Pertev Naili. Türk Mitolojisi: Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. Çev. Recep Özbay. Ankara: Bilge Su Yayıncılık, 2012.
  • Çıblak, Nilgün. İçel Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler). Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) 1995.
  • Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Anahatları. 4.Basım. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2011. Dıykanbayeva, Aygerim. Kırgız Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metin). İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 2004.
  • Dönmez Fedakar, Pınar. Karakalpak Efsaneleri (İnceleme-Metinler). İzmir: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 2008.
  • Duranlı, Muvaffak. Yakut Efsaneleri. İzmir: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 2004.
  • Dyrenkova, N.P. “Bear Worship Among Turkish Tribes of Siberia”. Proceedings The 23th International Congress of Americanists. Lan- caster, 1930. ss.410-430.
  • Ekici, Metin. “Türk Sözlü Geleneğinde Anlatıcılar ve Anlatmalar Arasındaki İlişkiye Art Zamanlı (Diyakronik) ve Eş Zamanlı (Senkronik) Bir Bakış”. Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı. İzmir: Kanyılmaz Matbaası, 2005. ss.225-230.
  • Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giriş. 2.Basım. Çev. Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2009. Ergun, Metin. Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi. II.Cilt. Ankara: TDK, 1997.
  • Erol, Mehmet. Taşeli Platosu Efsaneleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) 1996.
  • Görkem, İsmail. Elazığ Efsaneleri (İnceleme-Me- tinler). Elazığ: Manas Yayıncılık, 2006. Janhunen, Juha. “Tracing the Bear Myth in Northeast Asia”. Acta Slavica Japonica. Vo- lume 20, 2003. ss. 1-24.
  • Korkmaz, Esat. Eski Türk İnançları ve Şamanizm Terimleri Sözlüğü. 2.Basım. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi, 2008. Ivanov, V.V. V.N.Taporov.. Mifı Narodovmira. Tom II. Moskova: Olimp. 2000, ss. 128-130. “medved” maddesi.
  • Encyclopédie Des Symboles. Ed. Michel Cazenave. Paris: Le Livre De Poche, 1999. ss. 489- 492. “ours” maddesi.
  • Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar). 1.Cilt. 2.Baskı. Ankara: TTK, 1993. Öger, Adem. Uygur Efsaneleri Üzerinde Bir Araştırma (İnceleme-Metinler). İzmir: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 2012.
  • Örnek, Sedat Veyis. 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat ve Efsane. 3.Baskı. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1995.
  • Özen, Kutlu. Sivas Efsaneleri. Sivas: Dilek Ofset Matbaacılık, 2011.
  • Roux, Jean-Paul. “Hayvanlar: Türk ve Moğol Dinlerinde Öncelikleri. Kavimsel Mitler ve Av Ritleri.” Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü. 1.Cilt. Yön. Yves Bonnefoy. Haz. Levent Yılmaz. Çev. Gönül Yılmaz. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2000. ss. 377-381.
  • Roux, Jean-Paul. Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. Çev. Aykut Kazancıgil-Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005. Sancak, Nuriye. Mardin Efsaneleri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Halk Bilimi Bilim Dalı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) 2008.
  • Yıldırım Yağbasan, Kudret. Malatya Efsaneleri. Malatya: Malatya Kitaplığı Yayınları, 2013.
APA SARPKAYA S (2014). Türk dünyası efsanelerinde ayı tasavvurunun değişim ve dönüşümü. , 149 - 161.
Chicago SARPKAYA SEÇKİN Türk dünyası efsanelerinde ayı tasavvurunun değişim ve dönüşümü. (2014): 149 - 161.
MLA SARPKAYA SEÇKİN Türk dünyası efsanelerinde ayı tasavvurunun değişim ve dönüşümü. , 2014, ss.149 - 161.
AMA SARPKAYA S Türk dünyası efsanelerinde ayı tasavvurunun değişim ve dönüşümü. . 2014; 149 - 161.
Vancouver SARPKAYA S Türk dünyası efsanelerinde ayı tasavvurunun değişim ve dönüşümü. . 2014; 149 - 161.
IEEE SARPKAYA S "Türk dünyası efsanelerinde ayı tasavvurunun değişim ve dönüşümü." , ss.149 - 161, 2014.
ISNAD SARPKAYA, SEÇKİN. "Türk dünyası efsanelerinde ayı tasavvurunun değişim ve dönüşümü". (2014), 149-161.
APA SARPKAYA S (2014). Türk dünyası efsanelerinde ayı tasavvurunun değişim ve dönüşümü. Milli Folklor Dergisi, 13(101), 149 - 161.
Chicago SARPKAYA SEÇKİN Türk dünyası efsanelerinde ayı tasavvurunun değişim ve dönüşümü. Milli Folklor Dergisi 13, no.101 (2014): 149 - 161.
MLA SARPKAYA SEÇKİN Türk dünyası efsanelerinde ayı tasavvurunun değişim ve dönüşümü. Milli Folklor Dergisi, vol.13, no.101, 2014, ss.149 - 161.
AMA SARPKAYA S Türk dünyası efsanelerinde ayı tasavvurunun değişim ve dönüşümü. Milli Folklor Dergisi. 2014; 13(101): 149 - 161.
Vancouver SARPKAYA S Türk dünyası efsanelerinde ayı tasavvurunun değişim ve dönüşümü. Milli Folklor Dergisi. 2014; 13(101): 149 - 161.
IEEE SARPKAYA S "Türk dünyası efsanelerinde ayı tasavvurunun değişim ve dönüşümü." Milli Folklor Dergisi, 13, ss.149 - 161, 2014.
ISNAD SARPKAYA, SEÇKİN. "Türk dünyası efsanelerinde ayı tasavvurunun değişim ve dönüşümü". Milli Folklor Dergisi 13/101 (2014), 149-161.