“Gen-Etik” Bilgi ve Çalışma Hayatında Ayrımcılık: Türkiye İçin Proaktif Bir Model Önerisi
Yıl: 2017 Cilt: 10 Sayı: 1 Sayfa Aralığı: 7 - 46 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 29-07-2022
“Gen-Etik” Bilgi ve Çalışma Hayatında Ayrımcılık: Türkiye İçin Proaktif Bir Model Önerisi
Öz: Günümüzde yaşanan biyoteknolojik gelişmeler, bir taraftan sağlık alanında etik ve insan haklarına dair son derece önemli konuların gündeme gelmesine sebep olurken, diğer taraftan genetik bilginin ifşası, mahremiyeti ve paylaşılması gibi konulara dair tartışmaları hızlandırmıştır. Genetik bilgi ise, bilimsel gelişime katkı sağlamasının yanı sıra ekonomik, sosyal ve çalışma hayatına dair pek çok tehdidi bünyesinde barındırmaktadır. Söz konusu süreçte genetik testlerin yaygınlaşmaya ve toplum tarafından kanıksanmaya başlaması ile birlikte gündeme gelen en önemli konulardan biri de çalışma hayatında genetik ayrımcılık konusu olmuştur. Genetik bazı özelliklerin esasen ırk ve etnik gruplarla bağlantısı olmakla birlikte, "genetik gereklilikler" çalışma hayatındaki ayrımcılıkta tarafsız bir kriter olarak karşımıza çıkmaktadır. Çalışma hayatında uygulanan genetik testlerin bir ayağı meslek hastalığı ve işçi sağlığı konuları üzerine kuruludur. Ancak testlerin işverenlerce iş gerekliliği için kullanılıp kullanılmadığı konusu tartışmaya açık bir konudur. Bu çalışmanın amacı, gen, etik, insan hakları ve çalışma hayatı çerçevesinde genetik ayrımcılık konusunun tanımsal çerçevesini çizmek; genetik ayrımcılık uygulamaları ve hukuki boyutu bağlamında farkındalık oluşturmak ve testlerin yaygınlaşması, ucuzlaması ve erişilebilir olması ile birlikte Türkiye'de gündeme gelebilecek bir ayrımcılık türü olarak genetik ayrımcılığa karşı proaktif bir tedbir modeli önermektir
Anahtar Kelime: Konular:
-
Öz: Günümüzde yaşanan biyoteknolojik gelişmeler, bir taraftan sağlık alanında etik ve insan haklarına dair son derece önemli konuların gündeme gelmesine sebep olurken, diğer taraftan genetik bilginin ifşası, mahremiyeti ve paylaşılması gibi konulara dair tartışmaları hızlandırmıştır. Genetik bilgi ise, bilimsel gelişime katkı sağlamasının yanı sıra ekonomik, sosyal ve çalışma hayatına dair pek çok tehdidi bünyesinde barındırmaktadır. Söz konusu süreçte genetik testlerin yaygınlaşmaya ve toplum tarafından kanıksanmaya başlaması ile birlikte gündeme gelen en önemli konulardan biri de çalışma hayatında genetik ayrımcılık konusu olmuştur. Genetik bazı özelliklerin esasen ırk ve etnik gruplarla bağlantısı olmakla birlikte, “genetik gereklilikler” çalışma hayatındaki ayrımcılıkta tarafsız bir kriter olarak karşımıza çıkmaktadır. Çalışma hayatında uygulanan genetik testlerin bir ayağı meslek hastalığı ve işçi sağlığı konuları üzerine kuruludur. Ancak testlerin işverenlerce iş gerekliliği için kullanılıp kullanılmadığı konusu tartışmaya açık bir konudur. Bu çalışmanın amacı, gen, etik, insan hakları ve çalışma hayatı çerçevesinde genetik ayrımcılık konusunun tanımsal çerçevesini çizmek; genetik ayrımcılık uygulamaları ve hukuki boyutu bağlamında farkındalık oluşturmak ve testlerin yaygınlaşması, ucuzlaması ve erişilebilir olması ile birlikte Türkiye’de gündeme gelebilecek bir ayrımcılık türü olarak genetik ayrımcılığa karşı proaktif bir tedbir modeli önermektir
Anahtar Kelime: Konular:
Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- Akbulut, S. (2012). Gerçekten eşit miyiz? Acı(ma), zayıf gör(me) ve yok say(ma) ekseninde engelli ayrımcılığı. K. Çayır & M. Ayan-Ceylan (Der.), Ayrımcılık: Çok boyutlu yaklaşımlar içinde (s. 149–162). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
- Alçın, S. (2016). Üretim için yeni bir izlek: Sanayi 4.0. Journal of Life Economics, 8, 19–30. http:// dx.doi.org/10.15637/jlecon.129
- Arslan, M. (2005). İş ve meslek ahlakı (2. basım). Ankara: Siyasal Kitabevi.
- Baranyai, R. (2017). Laws needed to prevent genetic discrimination. Retrieved from http://www. thesudburystar.com/2017/01/13/laws-needed-to-prevent-genetic-discrimination
- BBC. (2015). Fransa: Yardımcı pilot Germanwings uçağını kasten düşürdü. http://www.bbc.com/ turkce/haberler/2015/03/150326_germanwings_yardimci_pilot adresinden edinilmiştir.
- Bilir-Güler, S. (2005). Örgüt kültürü içinde cinsiyet ayrımcılığı ve kadınların işyerinde karşılaştıkları mesleki baskılar: Trakya bölgesi imalat sektöründe kadın çalışanlar üzerine bir araştırma (Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara). https://tez. yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
- Boehner, J. (2000). Genetic non-discrimination (Fact Sheet House Education & the Workforce Committee). Retrieved from http://archives.republicans.edlabor.house.gov/archive/issues/108th/ workforce/gnd/summary.htm
- Brandt-Rauf, P., Borak, J., & Deubner, D. C. (2015). Genetic screening in the workplace. JOEM, 57(3), 17–18.
- Canadian Jewish Advocacy. (2015). Preventing genetic discrimination. Retrieved from https:// www.youtube.com/watch?v=gTzh7_AsyOQ, http://www.cija.ca/priorities/
- Council of Europe. (2005). Biyotıp araştırmalarına ilişkin insan hakları ve biyotıp sözleşmesine ek protokol. Avrupa Sözleşmeleri Külliyatı, 195. http://www.resmigazete.gov.tr/ eskiler/2011/06/20110611M1-4-1.pdf adresinden edinilmiştir.
- Çankaya, H. (2014). Dünyanın düzeltilmesi üzerine bir araştırma: Genetizm ve insan hakları. Memleket Siyaset Yönetim (MSY), 9(22), 295–326.
- Çarin, M. (2005). Dünyada ve Türkiye’de genetik doku ve bilgi kayıt sistemi ve akreditasyon. www.gata.edu.tr/dahilibilimler/onkoloji/GATA2005/Genetik%20doku%20kayıt%20ve%20 bilgi%20sistemi.doc adresinden edinilmiştir.
- Dülger, M. (2014). Homo commoditus: “Sahip olmak, genetik metalar ve fikri mülkiyet”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, LXXII(1), 507–530.
- El-Attâs, M. N. (2016). İslâm sekülerizm ve geleceğin felsefesi (4. basım, M. E. Kılıç, Çev.). İstanbul: İnsan Yayınları.
- Emir, M. (2013). Hukuki ve etik yönleri ile biyotıp araştırmalarında biyobankalar (Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara). http://www.openaccess.hacettepe. edu.tr adresinden edinilmiştir.
- Erbaş, H. & Evsel, G. (2012). Yeni annelikler ve yeni öjeni: Sosyolojik bir değerlendirme. Y. I. Ülman & S. V. Genç (Ed.), Biyoetik araştırmaları içinde (s. 337–344). İstanbul: Türkiye Biyoetik Derneği Yayınları.
- Evsel, G. (2007). Genetik analiz testleri ve bu testlerin kullanımına ilişkin algılar: Ankara örneği (Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Biyoteknoloji Enstitüsü, Ankara). https://tez.yok.gov. tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
- Geller, L. N. (1996). Individual, family, and social dimensions of genetic discrimination: A case study analysis. Science and Engineering Ethics, 2(1), 71–88.
- Göçer, E. (2011). Biyoetik açıdan insan doğası (Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
- Göçmen, E. (2016). Biyotıp sözleşmesi iç hukukun parçası mı? https://www.medikalakademi.com. tr/biyotip-sozlesmesi-ic-hukukun-bir-parcasi-mi/ adresinden edinilmiştir.
- Gökçümen, Ö. & Gültekin, T. (2009). Genetik ve kamusal alan. Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Dergisi, 49( 1), 19–31.
- Göregenli, M. (t.y.). Temel kavramlar: Önyargı, kalıpyargı ve ayrımcılık. http://gridusunce.com/ makale/sosyolojiokuma10.pdf adresinden edinilmiştir.
- Green, T. K. (2003). Discrimination in workplace dynamics: Toward a structural account of disparate treatment theory. Harvard Civil Rights-Civil Liberties Law Review, 38, 91–158.
- Gurwitz, D., Fortier, I., Lunshof, J. E., & Knoppers B. M. (2009). Children and population biobanks. Science, 325(5942), 818–819. http://dx.doi.org/10.1126/science.1173284
- Gültekin, T. & Gökçümen, Ö. (2009). Genetik bilgi ve antropoloji. Bilim ve Teknik, Ocak, 50–55.
- Harris, J. (2001). Bioethics. Oxford: Oxford University Press.
- Karademir, M. (2016). Dördüncü sanayi devrimi. Ankara: TASAM. http://www.tasam.org/tr-TR/ Icerik/25733/dorduncu_sanayi_devrimi adresinden edinilmiştir.
- Kaufmann, M. B. (1998). Genetic discrimination in the workplace: An overview of existing protections. Loyola University Chicago Law Journal, 30, 393–438.
- Knoppers, B. M. & Joly, Y. (2007). Our social genome? Trends in Biotechnology, 25(7), 284–288.
- Krumm, J. (2002). Genetic discrimination - Why Congress must ban genetic testing in the workplace. Journal of Legal Medicine, 23(4), 491–521. http://dx.doi.org/10.1080/01947640290050319
- Murry, W. D., Wimbush, J. C., & Dalton, D. R. (2001). Genetic screening in the workplace: Legislative and ethical implications. Journal of Business Ethics, 29(4), 365–378.
- ObamaCare Facts. (2014). ObamaCare no discrimination. Retrieved from http://obamacarefacts. com/no-discrimination/
- OTA Project Staff-Genetic Testing Assessment. (1983). The role of genetic testing in the prevention of occupational disease. Retrieved from http://govinfo.library.unt.edu/ota/Ota_4/ DATA/1983/8317.PDF
- Otlowski, M., Taylor, S., & Bombard, Y. (2012). Genetic discrimination: International perspectives. Annual Review of Genomics and Human Genetics, 13, 433–454.
- Özbaş-Gerçeker, F., Oğuzkan-Balcı, S., & Pehlivan, S. (2008). Biyobankalar ve biyobankalamada etik konular. Gaziantep Tıp Dergisi, 2008, 35–40.
- Peters, N., Rose, A., & Armstrong, K. (2004). The association between race and attitudes about predictive genetic testing. Cancer Epidemiology, Biomarkers & Prevention, 13(3), 361–365.
- Rachinskyt, T. L. (2000). Genetic testing: Toward a comprehensive policy to prevent genetic discrimination in the workplace. U. PA. Journal of Labor and Employment Law, 2(3), 575–598.
- Rifkin, J. (1998). Biyoteknoloji yüzyılı. İstanbul: Evrim Yayınları.
- Schwab, K. (2016). The fourth industrial revolution. New York, NY: Crown Business.
- Schwartz, M. K., Luikart, G., & Waples, R. S. (2006). Genetic monitoring as a promising tool for conservation and management. Trends in Ecology and Evolution, 22(1), 25–33.
- Silvers, A., & Stein, M. A. (2002). An equality paradigm for preventing genetic discrimination. Vanderbilt Law Review, 55(5), 1339–1395.
- T.C. Sağlık Bakanlığı. (2017). İnsan hakları ve biyotıp sözleşmesi. http://www.hasta.saglik.gov.tr/ TR,4776/insan-haklari-ve-biyotip-sozlesmesi.html adresinden edinilmiştir.
- Tağraf, H. & Arslan, N. T. (2003). Kriz oluşum süreci ve kriz yönetiminde proaktif yaklaşım. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 4(1), 149–160.
- Tazebay, U. H. (2002). Genetik araştırmalar ve etik. Avrasya Dosyası, 8(3), 51–61.
- Töle, H. M. (2005). Immanuel Kant’ta özgürlük ve sorumluluk ilişkisi (Yüksek lisans tezi, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli). http://kutuphane.pamukkale.edu. tr/katalog/0031475.pdf adresinden edinilmiştir.
- U.S. Department of Labor Report. (1998). Genetic information and the workplace. Retrieved from http://dol.gov/oasam/programs/history/herman/reports/genetics.htm
- UNESCO. (2003). Preliminary draft of the international declaration on human genetic data. Retrieved from http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001304/130464e.pdf
- Üstün, Ç. & Demirci, N. (2016). Biyoteknoloji, tıp ve etik. Ege Tıp Dergisi, 55(3), 158–162.
- Vasichek, L. A. (2009). Genetic discrimination in the workplace: Lessons from the past and concerns for the future. Saint Louis University Journal of Health Law & Policy, 3(13), 13–40.
- Weiss, M. J. (2004). Beware! Uncle Sam has your DNA: Legal fallout from its use and misuse in the U.S. Ethics and Information Technology, 6, 55–63.
- Yıldırım, İ. (2016). Türkiye’de işçinin inanç özgürlüğünün değerlendirilmesi. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 30(5), 1017–1029.
- Yunta, E. R., Herrera, C. V., Misseroni, A., Milla, L. F., Outomuro, D., Lemus, I. S., … Stepke, F. L. (2005). Attitudes towards genomic research in four Latin American countries. Electronic Journal of Biotechnology, 8(3), 238–248.
| APA | ÇETİN B (2017). “Gen-Etik” Bilgi ve Çalışma Hayatında Ayrımcılık: Türkiye İçin Proaktif Bir Model Önerisi. , 7 - 46. |
| Chicago | ÇETİN Başak Işıl “Gen-Etik” Bilgi ve Çalışma Hayatında Ayrımcılık: Türkiye İçin Proaktif Bir Model Önerisi. (2017): 7 - 46. |
| MLA | ÇETİN Başak Işıl “Gen-Etik” Bilgi ve Çalışma Hayatında Ayrımcılık: Türkiye İçin Proaktif Bir Model Önerisi. , 2017, ss.7 - 46. |
| AMA | ÇETİN B “Gen-Etik” Bilgi ve Çalışma Hayatında Ayrımcılık: Türkiye İçin Proaktif Bir Model Önerisi. . 2017; 7 - 46. |
| Vancouver | ÇETİN B “Gen-Etik” Bilgi ve Çalışma Hayatında Ayrımcılık: Türkiye İçin Proaktif Bir Model Önerisi. . 2017; 7 - 46. |
| IEEE | ÇETİN B "“Gen-Etik” Bilgi ve Çalışma Hayatında Ayrımcılık: Türkiye İçin Proaktif Bir Model Önerisi." , ss.7 - 46, 2017. |
| ISNAD | ÇETİN, Başak Işıl. "“Gen-Etik” Bilgi ve Çalışma Hayatında Ayrımcılık: Türkiye İçin Proaktif Bir Model Önerisi". (2017), 7-46. |
| APA | ÇETİN B (2017). “Gen-Etik” Bilgi ve Çalışma Hayatında Ayrımcılık: Türkiye İçin Proaktif Bir Model Önerisi. İş Ahlakı Dergisi, 10(1), 7 - 46. |
| Chicago | ÇETİN Başak Işıl “Gen-Etik” Bilgi ve Çalışma Hayatında Ayrımcılık: Türkiye İçin Proaktif Bir Model Önerisi. İş Ahlakı Dergisi 10, no.1 (2017): 7 - 46. |
| MLA | ÇETİN Başak Işıl “Gen-Etik” Bilgi ve Çalışma Hayatında Ayrımcılık: Türkiye İçin Proaktif Bir Model Önerisi. İş Ahlakı Dergisi, vol.10, no.1, 2017, ss.7 - 46. |
| AMA | ÇETİN B “Gen-Etik” Bilgi ve Çalışma Hayatında Ayrımcılık: Türkiye İçin Proaktif Bir Model Önerisi. İş Ahlakı Dergisi. 2017; 10(1): 7 - 46. |
| Vancouver | ÇETİN B “Gen-Etik” Bilgi ve Çalışma Hayatında Ayrımcılık: Türkiye İçin Proaktif Bir Model Önerisi. İş Ahlakı Dergisi. 2017; 10(1): 7 - 46. |
| IEEE | ÇETİN B "“Gen-Etik” Bilgi ve Çalışma Hayatında Ayrımcılık: Türkiye İçin Proaktif Bir Model Önerisi." İş Ahlakı Dergisi, 10, ss.7 - 46, 2017. |
| ISNAD | ÇETİN, Başak Işıl. "“Gen-Etik” Bilgi ve Çalışma Hayatında Ayrımcılık: Türkiye İçin Proaktif Bir Model Önerisi". İş Ahlakı Dergisi 10/1 (2017), 7-46. |
