HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN
Yıl: 2018 Cilt: 11 Sayı: 23 Sayfa Aralığı: 1 - 18 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.12981/motif.475 İndeks Tarihi: 04-03-2020
HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN
Öz: Çin yıllıklarının, Hun döneminden beri varlıklarını sürdürdüklerini ifade ettiği, YeniseyYazıtları olarak bilinen ve ilk dönem taş edebiyatını da oluşturan materyallerin bulunduklarıkonum itibariyle bunlardan kaldıkları düşünülen, Orhon Yazıtlarında Yenisey Kırgızlarıolarak gördüğümüz Hakaslar Sayan-Altay bölgesindeki Türk halklarından biridir.Dokuzuncu yüzyılın ilk yarısına kadar Hun, I. ve II. Türk Kağanlıkları ve Uygur Kağanlığı gibisiyasi yapılar içerisinde görülen Yenisey Kırgızları 840 yılından itibaren Türkler için siyasive dinî anlamda kutsallık içeren Ötüken bölgesinin hâkimi olmuştur. On üçüncü yüzyıllabirlikte Moğol idaresi altına giren bu Türk halkının siyasi yapılanması on sekizinci yüzyıllabirlikte farklı rejimler altında Rus hâkimiyetinde kalmıştır ve hâlen devam etmektedir. Buçalışmanın konusunu oluşturan "çayzaŋ/sayzan/zaysan/çeyzen" terimi Çinceden alınmışbir idari bir unvan olup tsăi-hsiang (宰相) kelimesinin Hakasça transkripsiyonudur. Erkendönem Kırgız siyasi yapılanmasında birkaç unvandan biri olan çayzan, eski Türk devletsistemi üzerine yapılan çalışmalarında çok da fazla anılmayan bir ifadedir. Bununla birlikteKırgız-Çin ilişkilerinin sosyo-politik yönünü göstermesi bakımından da önemlidir. Bu durumçalışmanın siyasi tarih yönünü oluşturmaktadır. Bununla birlikte zengin ve hareketli birtarihî sürece sahip olan Yenisey Kırgızlarının/Hakasların buna paralel olarak hacimli birsözlü kültür geleneği de mevcuttur. Özellikle 'alıptığ nımah' adı verilen destan türü ve tarihîşahsiyetler hakkında efsane türünün karşılığı olan 'matırlardıŋ istoriya kip-çoohtan' olmaküzere diğer sözlü edebî türler sosyal ve siyasi hayatın yansımalarını bünyelerindebarındırmaları bakımından önemli olup söz konusu terim de kendisine sözlü edebiyatürünlerinde yer bulmuştur. Bu minvalde çalışmamızda öncelikle kelimenin Türk dili ve eskiTürk siyasi tarihindeki yeri açıklanacaktır. Sonrasında Hakas sözlü edebiyat ürünleriçerçevesinde kelimenin bağlam merkezli kullanımı, asıl anlam dünyasındaki aynılıklarve/veya farklılıklara temas edilip bu durum metinler üzerinden örneklendirilecektir.
Anahtar Kelime: Konular:
‘CHAIZAN’ AS A GOVERNMENTAL TITLE IN KHAKAS FOLK NARRATIVES
Öz: The Khakas known as Yenisei Kyrgyz in Orkhon scripts are one of the Turkic peoples in the Altai-Sayan region as written in Orkhon scripts which states that The Khakas continued their existence with several transliteration samples of Chinese annuals since the Hun period, and some materials composing stone literature known as Yenisei Scripts are thought to have been left by them by considering the location where artifacts were left. Until the first half of 9th century, Yenisei Kyrgyz such as the Hun, 1 st and 2 nd Turkic Khaganate and Uyghur Khaganate in which federative political structures were seen ruled over the region of Otuken including divinity in a political and religious sense for Turks from the year 840. The political structure of these Turkic peoples who came under the Mongols’ domination with the 13 thcentury later entered into the Russian domination with different regimes and is still under this domination. The term “chaizan (çayzaŋ) / saizan (sayzaŋ) / zaisan (zaysaŋ) / cheizen (çeyzeŋ)” which is a subject of this study is a governmental title borrowed from Chinese and is a Khakas transcription of the word tsăi-hsiang ( 宰相 ) or from Mongolian to Khakas. Chaizan which is one of titles in early Kyrgyz political structure is an uncommon expression in the studies on of old Turkic state system. In addition, it has of great importance to indicate sociopolitical aspect of Kyrgyz-Chinese relations or Kyrgyz-Mongol / Dzungarian relations which would be distinctively touched upon in the article. This situation forms the political historical aspect of the paper. In parallel with this situation the Yenisei Kyrgyz/Khakas who had a rich and mobile historical process also had an oral culture and folk literature including a large corpus. Especially the epic type named as ‘alıptığ nımah’ (epic, saga), ‘kip-çooh’ (legend), ‘nımah’ (fairy tale) and ‘çayzan-çooh’ (legends about chaizans) corresponding to the epic type on historical characters and other epic types are important as they include reflections of social and political life and the relevant term appeared in the works of oral literature. In this manner, the study aims to explain the role of this term in Turkic language and old Turkic political history. Finally, the context-based use of the term within the context of Khakassian oral literary works would be exemplified by means of scripts by considering similarities and/or differences in the world of substances.
Anahtar Kelime: Konular:
Belge Türü: Makale Makale Türü: Derleme Erişim Türü: Erişime Açık
- AKTAŞ, Erhan (2016). Hakas Destan Geleneği ve Kahramanları. Konya: Kömen Yayınları.
- ALIMOV, Rysbek (2010). “Bugünkü Kırgızcada Bir Hayalet Kelime: Aco”. Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Ankara, s. 43-49.
- ARIKOĞLU, Ekrem (2005); Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları.
- AYDIN, Erhan (2007). “Eski Türk Yazıtlarındaki Kırgız Seferleri Üzerine Notlar”. Sibirische Studien Band 2, Nummer 1, 41-64.
- AYDIN, Erhan (2015). Yenisey Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
- BASKAKOV, N.A. – TOŞAKOVA, T.M. (1947). Oyrotsko-Russkiy Slovar’. Moskva: OGIZ
- BUTANAYEV, V. Ya. – BUTANAYEVA, İ. İ. (2007). Yenisey Kırgızları Folklor ve Tarih. (Akt.: Yaşar Gümüş), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- BUTANAYEV V. Ya. – BUTANAYEVA İ. İ. (2008). Mir Hongorskogo (Hakasskogo) Fol’klora. Abakan: İzdatel’stvo Hakasskogo Gosudarstevennogo Universiteta im. N.F. Katanova.
- BUTANAYEV, V. Ya. – BUTANAYEVA, İ. İ. (2010). Mı Rodom iz Hongoraya Hakasskie Mifı, Legendı i Predaniya. Abakan: OOO Kooperativ Jurnalist.
- BUTANAYEV, V. Ya. (1999). Hakassko-Russkiy İstoriko-Etnografiçeskiy Slovar’. Abakan
- BUTANAYEV, V. Ya. (t.y.). Hooray Attarı Hakasskie Liçnıe İmena.
- BUTANAYEV, V. Ya. vd. (2008). Oçerki İstorii Hakasii (s drevneyşih vremen do sovremennosti). Abakan. Chinese-English Dictionary (1988). Beijing: Shangwu Yin Shugan
- ÇEBODAYEV, P.İ. (1992). İstoriya Hakasii (s drevneyşih vremen do kontsa XIX. v.). Abakan: Hakasskoe Knijnoe İzdatel’stvo
- DİLEK, İbrahim (2007a). Altay Destanları II. Ankara: TDK Yayınları.
- DİLEK, İbrahim (2007b). Altay Masalları. Ankara: Alp Yayınevi.
- DONUK, Abdülkadir (1988). Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve Terimler. İstanbul: TDAV Yayınları. Dictionary of Official Titles in Imperial China (1985). Taipei: Southern Materials Center Inc.
- EBERHARD, W. (1995). Çin Tarihi. Ankara: TTK Yayınları.
- EBERHARD, Wolfram (1945). “Birkaç Eski Türk Ünvanı Hakkında”. Belleten, IX 35, s. 319-340.
- GERELBADRAH, Jamsranjaviin (2002). XV-XVII Zuuni Mongoliin Noyod Yazguurtnii Zereg Devin Asundald, Ulanbaatar.
- GÖMEÇ, Saadettin (2003). Tarihte ve Günümüzde Kırgız Türkleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
- GUMİLËV, L.N. (2002). Hunlar. (Çev.: D. Ahsen Batur), İstanbul: Selenge Yayınları.
- GÜLTEK, Vedat (2004). Bilim ve Sanat Rusça-Türkçe Sözlük. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
- GÜRSOY-NASKALİ, Emine (2015). Altay Destanı Maaday Kara. İstanbul, YKY Yayınları.
- GÜRSOY NASKALİ, Emine - DURANLI, Muvaffak (hzl.) (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
- GÜRSOY NASKALİ, Emine – BUTANAYEV, V. Ya. (vd.) (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara, TDK Yayınları.
- Hakas Nımahtarı (1964). Abakan: Hızılçardağı Kniga İzdatelstvozınıŋ Hakasiyadağı Pölii.
- KALAN, Ekrem (2008). Cungar Hanlığı’nın Siyasî Tarihi. Ankara: TTK Yayınları.
- KARATAEV, Oljobay (2002). “Eski Türk Devrindeki Kırgız Etnik İsimleri”. Türkler Ansiklopedisi, C. II, Yeni Türkiye Yayınları, s. 377-385.
- KARAYEV, Ömürkul (2008). Türkler ve Kağanlıkları (Çev.: Dr. Mustafa Kalkan), İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
- KASKARAKOVA, Z. Ye. (2007). Omonimı v Hakasskom Yazıke, Abakan: Hakasskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
- KASKARAKOVA, Z. Ye. (2009). Hakas Tĭlĭnĭŋ Omonimner Söstĭgĭ Slovar’ Omonimov Hakasskogo Yazıka. Ağban: Hakas Kniga İzdatel’stvozı.
- KASKARAKOVA, Z. E. (2007). Omonimı v Hakasskom Yazıke. Abakan: Hakasskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
- KILDIROĞLU, Mehmet (2013); Kırgızlar ve Kıpçaklar IX. Asrın İkinci Yarısından XVI. Asra Kadar Kırgızlar ve Kıpçakların Etno-Siyaset İlişkileri. Ankara: TTK Yayınları.
- KIZLASOV, L.R. (1993). İstoriya Hakasii (s drevneyşix vremen do 1917). Moskva: Nauka.
- KIZLASOV, L.R. (1994). “Hakasların Hükümdarlık Ünvanı ‘Ajo’ ve Yenisey Runik Yazılarının Kullanıştan Kaldırılması Zamanı Hakkında”. (Çev.: Ahat Salihov-Gülcemal Alhanlıoğlu), Türk Dünyası Tarih Dergisi S. 88, s. 49-51.
- KİLLİ YILMAZ, Gülsüm (2013). Hakas Destanları 4-Altın Taycı. Ankara, TDK Yayınları.
- KUNER, N.V. (1951). “Novıe Kitayskie Metarialı po Etnografii Kırgızov (Hakasov) VII-VIII vv. n.e.”. Uçyonıe Zapiski Vıp. 2, 3-16.
- LESSING, Ferdinand D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük 2 O-C (Z). (Çev.: Günay Karaağaç), Ankara: TDK Yayınları.
- Mathews’ Chinese-English Dictionary (2000). Cambridge-Massachusetts: Harvard Uni. Press.
- RADLOFF, W. (1994). Sibirya’dan 2. İstanbul: MEB Yayınları.
- ROUX, Jean-Paul (2006). Orta Asya Tarih ve Uygarlık. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
- RYBATZKİ, Völker (2000). “Titles of Türk and Uighur Rulers in the Old Turkic Inscriptions”. Central Asiatic Journal, Vol. 44, II, 205-292.
- RYBATZKİ, Völker (2006). Die Personennamen und Titel der Mittelmongolischen Dokumente Eine lexikalische Untersuchung. Helsinki: Publications of the Institute for Asian and African Studies.
- SOMUNCUOĞLU, Anar (2002). “Tuva (Tıva) Cumhuriyeti”. Türkler Ansiklopedisi, C. 20, Yeni Türkiye Yayınları, s. 160-172.
- SUBRAKOVA, O.V. (2006). Hakassko-Russkiy Slovar’ Xakas-Orıs Söstĭk. Novosibirsk: Nauka.
- SÜMER, Faruk (1999). Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları I. İstanbul: TDAV Yayınları.
- ŞİRİN USER, Hatice (2006). “Eski Türkçe’de Bazı Unvanların Yapısı Üzerine”. Bilig S. 39, s. 219-238.
- ŞİRİN USER, Hatice (2010). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Konya: Kömen Yayınları.
- TAŞAĞIL, Ahmet (2012). Göktürkler I-II-III. Ankara: TTK Yayınları.
- TAŞAĞIL, Ahmet (2016). Eski Türk Boyları Çin Kaynakları Göre (MÖ III-MS X. Asır). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
- TEKİN, Talat (1988). Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul: Simurg Yayınları.
- TEKİN, Talat (1998). Orhon Yazıtları Bilge Kağan, Kül Tigin, Tunyukuk. İstanbul: Simurg Yayınları.
- TOGAN, İsenbike – KARA, Gülnar – BAYSAL, Cahide (2006). Çin Kaynaklarında Türkler Eski T’ang Tarihi (Chiu T’ang-shu). Ankara: TDK Yayınları.
- TROYAKOV, P.A. (2007). Mifı i Legendı Hakasov. Abakan: Hakasskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
- UNGVİTSKAYA, M.A. – MAYNOGAŞEVA, V. Ye. (1972). Hakasskoe Narodnoe Poetiçeskoe Tvorçestvo. Abakan: Hakasskoe Otdelenie Krasnoyarskogo Knijnogo İzdatel’stva.
- UYSAL, Yavuz (2014). Hakas Masalları (İnceleme-Metin). Kayseri, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
- YAMAYEVA, Ye. Ye. (1999). “Cayzanın Yargısı Altay Türklerinin Eski Gelenekleri”. (Akt.: İbrahim Dilek), Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Dr. Himmet Biray Özel Sayısı, s. 183-204.
| APA | AKTAŞ E (2018). HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN. , 1 - 18. 10.12981/motif.475 |
| Chicago | AKTAŞ Erhan HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN. (2018): 1 - 18. 10.12981/motif.475 |
| MLA | AKTAŞ Erhan HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN. , 2018, ss.1 - 18. 10.12981/motif.475 |
| AMA | AKTAŞ E HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN. . 2018; 1 - 18. 10.12981/motif.475 |
| Vancouver | AKTAŞ E HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN. . 2018; 1 - 18. 10.12981/motif.475 |
| IEEE | AKTAŞ E "HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN." , ss.1 - 18, 2018. 10.12981/motif.475 |
| ISNAD | AKTAŞ, Erhan. "HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN". (2018), 1-18. https://doi.org/10.12981/motif.475 |
| APA | AKTAŞ E (2018). HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 11(23), 1 - 18. 10.12981/motif.475 |
| Chicago | AKTAŞ Erhan HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 11, no.23 (2018): 1 - 18. 10.12981/motif.475 |
| MLA | AKTAŞ Erhan HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, vol.11, no.23, 2018, ss.1 - 18. 10.12981/motif.475 |
| AMA | AKTAŞ E HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. 2018; 11(23): 1 - 18. 10.12981/motif.475 |
| Vancouver | AKTAŞ E HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. 2018; 11(23): 1 - 18. 10.12981/motif.475 |
| IEEE | AKTAŞ E "HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN." Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 11, ss.1 - 18, 2018. 10.12981/motif.475 |
| ISNAD | AKTAŞ, Erhan. "HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN". Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 11/23 (2018), 1-18. https://doi.org/10.12981/motif.475 |
