Yıl: 2019 Cilt: 19 Sayı: 1 Sayfa Aralığı: 159 - 180 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.32449/egetdid.568639 İndeks Tarihi: 20-05-2020

Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya

Öz:
Tarih boyunca çeşitli kültür dairelerine giren Türkler, farklı inançları benimsemişlerve “serbest kültür değişmesi” yoluyla kültürler arası alışverişte bulunmuşlardır.Demonik varlıkların isimleri bağlamında bu durum “üzüt, usal, yel, yek,çor, çort, demon, dev” gibi Türk lehçelerindeki farklı kullanımları beraberindegetirmiştir. Buradan hareketle çalışma, Türk kültürünün yayıldığı coğrafyalardagelenekte yaşama kabiliyetine sahip unsurların kaybolmadıkları, aksine şekil veyaişlev değiştirerek yaşamaya devam ettikleri varsayımı üzerine temellenmiştir.Söz konusu varsayıma paralel olarak Türk kültür coğrafyasında bugün çoğunluklahastalık adı olarak kullanılan birçok kelimenin, eski inançlarda izleri bulunabilenkötü ruhların isim ve işlevlerindeki değişim ve dönüşümün bir devamı olduğutespit edilmiştir. “Yapısal işlevselci” yaklaşımın yöntem olarak kullanıldığı bu çalışmada,yeraltından gelen ve hastalığa sebep olan kötü ruhlardan bazılarınındinî, sosyal, kültürel, coğrafî ve ekolojik değişimlere bağlı olarak asıl işlevleriunutulurken bazılarının ise genellikle hastalık adı biçiminde veya olumsuz bir anlamıçağrıştırarak yaşamaya devam ettikleri sonucuna ulaşılmıştır.
Anahtar Kelime:

Konular: Folklor Tarih Kültürel Çalışmalar Edebiyat

The Transformation of Evil Souls in the Context of Disease Names: From Turkestan to Anatolia

Öz:
Turks adopted different beliefs throughout history and have intercultural exchanges “through free culture change”. This brought different usages such as “üzüt, usal, yel, yek, çor, çort, demon, giant” in Turkish dialects. The geographies of those elements that have the ability to survive in Turkish culture are not lost and these elements continue to live by changing shape or function. There are many words in Turkish culture and geography today that are used as the name of the disease. These were found to be a continuation of the change and transformation in the names and functions of the evil spirits. “Structural functionalist” approach was used as a method. Some of the evil spirits that come from the underground and cause the disease are forgotten due to their religious, social, cultural, geographic and ecological changes. Some of them continue to live in the form of a disease name or by a negative meaning.
Anahtar Kelime:

Konular: Folklor Tarih Kültürel Çalışmalar Edebiyat
Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • Akkuş Mutlu, Suzan. “Eski Ön Asya Toplumlarında Sıtma Hastalığı ve Tedavi Yöntemleri”. Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma. Ed. Şükran Köse, Çağrı Büke, Fevzi Çakmak, Eren Akçiçek. Ankara: Gece, 2017: 79-98.
  • Akkuş Mutlu, Suzan. “Eskiçağ’ın Korkulu Rüyası: Cüzzam”. Tarihsel Süreçte Anadolu’da Cüzzam. Ed. Fevzi Çakmak, Şükran Köse, Çağrı Büke, Eren Akçiçek. Ankara: Gece, 2018: 53-66.
  • Anohin, A. V. Altay Şamanlığına Ait Materyaller. Çev. Zekeriya Karadavut ve Jannet Meyermanova. Konya: Kömen, 2006.
  • Arıkoğlu, Ekrem. Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ, 2005.
  • Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk Dizini. Ankara: TTK, 1986.
  • Atnur, Gülhan. “Tatar Halk Anlatılarında Şüreli Tipi”. Millî Folklor 73 (2007): 26-30.
  • Atnur, Gülhan. “Anadolu, Tatar (Kazan) ve Başkurt Türklerinin Masallarında İnsan Yeme (Yamyamlık) Motifi”. Karadeniz 9 (2011): 132-151.
  • Bapaeva, Janyl M. Tuva Şamanizmi. Konya: Kömen, 2013.
  • Baskakov, A. N., Golubeva, N. P., Kamileva A. A., Lyubimov, K. M., Salimzyanova, F. A. ve Yusipova, R. R. Büyük Türkçe-Rusça Sözlük. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil, 1994.
  • Bayat, Ali Haydar. Tıp Tarihi. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, 2010.
  • Bayat, Fuzuli. Türk Mitolojik Sistemi 2 (Kutsal Dişi-Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler-İyeler ve Demonoloji). İstanbul: Ötüken, 2007.
  • Beydili, Celal. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Çev. Eren Ercan. Ankara Yurt Kitap-Yayın, 2004.
  • Black, Jeremy ve Green, Anthony. Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü (Tanrılar, İfritler, Semboller). İstanbul: Aram, 2003.
  • Boratav, P. Naili. 100 Soruda Türk Folkloru (İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar). İstanbul: Gerçek, 1984.
  • Buluç, Sadettin. “Şaman Maddesi”. İslam Ansiklopedisi. 11. Cilt. İstanbul: Milli Eğitim, 1979: 310-335.
  • Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK, 1968.
  • Çavdar, Ayşenur. “Günümüz Türk Halk Hekimliğinde İslâm Öncesi Türk Tıbbının İzleri”. I. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri (İstanbul-17-19 Şubat 1988). Ankara: TTK, 1992: 309-313.
  • Dinçer, Ferruh (1969). “Hastalık Adlarının Halk Dilindeki Türkçe Karşılıkları”. Türk Dili Dergisi XX 211 (1969): 60-63.
  • Duvarcı, Ayşe. “Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar, Uygulamalar”. Bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 32 (2005): 125-144.
  • Ersöz, Serpil. “Türkçede Göçüşme: Tanım ve Tasnif”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (TEKE) 4 (2018): 2189-2203.
  • Eyüpoğlu, İsmet Zeki. Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. İstanbul: Sosyal, 1991.
  • Ganiyev, Fuat, Ahmet’yanov, Rifkat ve Açıkgöz, Halil. Tatarca-Türkçe Sözlük. Moskova-Kazan: İnsan, 1997.
  • Gültekin, Mustafa. Tataristan Masalları Üzerinde Bir Araştırma. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi, 2010.
  • Güzel, Sinan. “Konstantin İvanov’un Şiirlerinde “Bitmeyen Mücadele”: İyi- Kötü Çatışması”. Türkbilig 30 (2015): 137-150.
  • İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: TTK, 1986.
  • İnan, Abdülkadir. Makaleler ve İncelemeler. 2. Cilt. Ankara: TTK, 1991.
  • İnan, Abdülkadir. Makaleler ve İncelemeler. 1. Cilt. Ankara: TTK, 1998.
  • İnayet, Alimcan. Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi: Yalmavuz/ Celmoğuz. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2010.
  • Kalafat, Yaşar ve İlyas Kamalov. “Tatar Efsaneleri”. Karadeniz Araştırmaları 6 (2005): 52-77.
  • Kaşgarlı Mahmut. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. Çev. Besim Atalay. 1. Cilt. Ankara: TTK, 1985a.
  • Kaşgarlı Mahmut. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. Çev. Besim Atalay. 2. Cilt. Ankara: TTK, 1985b.
  • Kaşgarlı Mahmut. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. Çev. Besim Atalay. 3. Cilt. Ankara: TTK, 1985c.
  • KB. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1991.
  • Kenesbayoğlu, İ. K., Ahmedoğlu, F. Ş., Bolganbayoğlu, E., Canuzakoğlu, T., Çerkeş, G., Cubanoğlu, E., İmambayoğlu, A., Mahmudoğlu, A., Musaldayoğlu, E. ve Nurgaziyma, D. Kazak Türkçesi Sözlüğü. Çev. Hasan Oraltay, Nuri Yüce, Saadet Pınar. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1984.
  • Küçük, Abdurrahman, Tümer, G. ve Küçük, M. A. Dinler Tarihi. Ankara: Berikan, 2009.
  • Manov, Atanas. Gagauzlar (Hıristiyan Türkler). Çev. M. Türker Acaroğlu. Ankara: TTK, 2001.
  • Okutan, Nükhet. Hakaslarda Atalar Kültü ve Günümüz Hakas Kültürüne Etkileri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2016.
  • Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar). 2. Cilt. Ankara: TTK, 1995.
  • Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar). 1. Cilt. Ankara: TTK, 2010.
  • Öger, Adem ve Yıldız Altın, Kübra. “Uygurlarda Şamanizm’den İslam’a Kötü Ruhların Dönüşümü”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 7 (2016): 14- 25.
  • Örnek, S. Veyis. Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Bâtıl İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki. Ankara: Ankara Üniversitesi, 1966.
  • Örnek, S. Veyis. Türk Halkbilimi. Ankara: Kültür Bakanlığı, 2000.
  • Öztek, Zafer. Halk Dilinde Sağlık Deyişleri Sözlüğü. Ankara: TDK, 1992.
  • Paasonen, H. Çuvaş Sözlüğü. İstanbul: İbrahim Horoz, 1950.
  • Perrin, Michel. Şamanizm. Çev. Bülent Arıbaş. İstanbul: İletişim, 2003.
  • Tavkul, Ufuk. “Karaçay-Malkar Türkçesinde Hastalık Adları ve Bununla İlgili Bazı Fiiller, Deyimler ve Atasözleri”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi (Prof. Dr. İristay Kuçkartayev’in Anısına) 3 (2016): 111-122.
  • TDK. Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. I-XII. Cilt aralığı. Ankara: Ankara Üniversitesi, 1993.
  • TDK. Tarama Sözlüğü. 1-8. Cilt aralığı. Ankara: Ankara Üniversitesi, 1995.
  • Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. 1. Cilt (A-E). İstanbul: Simurg, 2002.
  • Toparlı, Recep, Vural, Hanifi ve Karaatlı, Recep. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK, 2007.
  • Torma, Y. ve Hisamitdinova, F. G. “Geleneksel Başkurt Etiyolojisinde Bazı Hastalık Cinleri”. Çev. Burçak Okkalı. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 26 (2008): 89-92.
  • Ulutaş, İsmail. “Metatez Olayı Türkçe’nin Ses Sistemiyle İlgili midir?”. Bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 43 (2007): 117-132.
  • Uraz, Murat. Türk Mitolojisi. İstanbul: Düşünen Adam, 1994.
  • Ülkütaşır, M. Şakir. “Alkarısına Dair Halk İnanmaları”. Halkbilgisi Haberleri 95 (1939): 243-246.
  • Yıldız, Çetin. Kazan Türklerinin Mitolojisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi, 2017.
  • Yıldız, Naciye. “Sibirya Türklerinin Mitoloji ve İnançlarında Kötü Ruhlar”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 4 (2008): 84-93.
  • Zaripova Çetin, Çulpan. “Tatar Türklerinde Mitolojik Varlıklarla İlgili Mitler ve İnanışlar (İyeler ve Yaratıklar)”. Bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 43 (2007): 1-32.
APA YILDIZ ALTIN K (2019). Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya. , 159 - 180. 10.32449/egetdid.568639
Chicago YILDIZ ALTIN KÜBRA Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya. (2019): 159 - 180. 10.32449/egetdid.568639
MLA YILDIZ ALTIN KÜBRA Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya. , 2019, ss.159 - 180. 10.32449/egetdid.568639
AMA YILDIZ ALTIN K Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya. . 2019; 159 - 180. 10.32449/egetdid.568639
Vancouver YILDIZ ALTIN K Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya. . 2019; 159 - 180. 10.32449/egetdid.568639
IEEE YILDIZ ALTIN K "Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya." , ss.159 - 180, 2019. 10.32449/egetdid.568639
ISNAD YILDIZ ALTIN, KÜBRA. "Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya". (2019), 159-180. https://doi.org/10.32449/egetdid.568639
APA YILDIZ ALTIN K (2019). Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 19(1), 159 - 180. 10.32449/egetdid.568639
Chicago YILDIZ ALTIN KÜBRA Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 19, no.1 (2019): 159 - 180. 10.32449/egetdid.568639
MLA YILDIZ ALTIN KÜBRA Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, vol.19, no.1, 2019, ss.159 - 180. 10.32449/egetdid.568639
AMA YILDIZ ALTIN K Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. 2019; 19(1): 159 - 180. 10.32449/egetdid.568639
Vancouver YILDIZ ALTIN K Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. 2019; 19(1): 159 - 180. 10.32449/egetdid.568639
IEEE YILDIZ ALTIN K "Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya." Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 19, ss.159 - 180, 2019. 10.32449/egetdid.568639
ISNAD YILDIZ ALTIN, KÜBRA. "Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya". Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 19/1 (2019), 159-180. https://doi.org/10.32449/egetdid.568639