ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU

DONER, NAIM

ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU

Naim DÖNER (Bingöl Üniversitesi)

EKEV AKADEMİ DERGİSİ

24 4

Yıl: 2019 Cilt: 0 Sayı: 78 Sayfa Aralığı: 407 - 432 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 30-03-2020

ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU

Öz:

Osmanlı tarihinde Ali b. Hüseyin el-Amâsî adlı iki müelliften söz edilmektedir. Bunlardanbirisi Tariku’l-Edeb müellifi Ali b. Hüseyin el-Amâsî Alaüdddin Çelebi, XV. Yüzyıldayaşamış ve 875/1470-71 tarihinde vefat etmiştir. Diğeri ise XVII. yüzyılda yaşayanAli b. Hüseyin el-Amâsî’dir. Hayatına dair bilgiler yok denecek kadar azdır. Elde ettiğimizbilgiler, Kadı Beydâvî’nin tefsîrine yapılan “Mecme‘u’l-havâşî ve’l-etrâf “adlı haşiyeninAli b. Hüseyin el-Amâsî’ye ait olduğu ihtimalini kuvvetlendirmektedir. 1204/1789tarihinde istinsah edilen haşiyenin müstensihi bilinmemektedir. Elyazması halinde olanhaşiye, Fatiha suresi tefsîrinden ibaret olup 72 varaktır. Haşiyenin baş tarafında 4 varaklık4 risale bulunmaktadır. Haşiye müellif Amâsî, tefsîr yaparken dil ilimleri, (dil bilim,sarf-naihv, lügat) tasavvuf, kelam, felsefe, fıkıh ve usulü gibi farklı alanlara girmektedir.Âyetleri, âyetler ve hadislerle tefsîr etmekte ve kırâaat meselelerine çokça yer vermektedir.Müellife göre Allah, Kur’ân’da insanların dünyevi ve uhrevi maslahatlarını açıklamıştır.Bu nedenle Kur’ân âyetleri üzerinde derin bir şekilde düşünmek gerekir. Amâsî,Fatiha sûresinin isimleri, hamd, şükür, hidâyet, nimet, marifet gibi kavramlar ile hidâyetve türleri, nimet ve çeşitlerini açıklarken felsefî ve tasavvufî izahlar yapar. Kelimelerinetimolojik yapısı üzerinde durur, kırâat farklılıkları ve bunlardan doğan nahvî-gramatiktahlillerde bulunur. Bir bütün olarak onun tefsîr yöntemi, tahlili tefsîr örneğini oluşturduğusöylenebilir.

Anahtar Kelime:

Konular: Tarih Din Bilimi Müzik Dil ve Dil Bilim

The Analytical Tafsir Method of Ali b. Hussein al-Amâsî in His Khashiya Named Majma’ al-Khawâshî Wa’l-Atrâf

Öz:

There are two writers mentioned with the name of Ali b. Hussain al-Amasi in the Period of Ottoman. One is Ali b. Hussain al-Amasi Aladdin Chelebi, author of the work Tarik al-Adab who lived in the 15th century and died on 875/1470-71. There is little information on the other personality, Ali b. Hussain al-Amasi, who was live in 17th century. The findings of the present study demonstrated that the annotation titled Majma’ al-Khawâshî wa’l-Atrâf, a commentary on Qadi al-Baydawî could be written by Ali b. Hussain al- Amasi. The copyist of the Khashiyah copied on 1204/1789 is not known. The handwritten manuscript includes the Fatiha surah and consists of 72 foils. In the beginning of the Khashiyah, there are four epistles in four foils. Amasi encompasses different fields such as linguistic sciences, mysticism, kalam, philosophy, fiqh and methodology in his comments. He interprets Quranic verses with verses and hadith and discusses issues on recitation at a great extend. According to him in the Quran, Allah reveals the earthly and human affairs of the mankind. Therefore it is necessary to deeply think about the Quranic verses. Amasi conducts philosophical and mystical explanations while explaining concepts such as the names of the Fatiha surah, praise, gratitude, guidance, blessing and ingenuity and the right path and its types and blessing and its varieties. It addresses the roots of the words and analyzes recitation differences and resulting grammatical variations. It can be argued that his hermeneutical method is an example of analytical hermeneutics as a whole.

Anahtar Kelime:

Konular: Tarih Din Bilimi Müzik Dil ve Dil Bilim

Belge Türü: Makale Makale Türü: Derleme Erişim Türü: Erişime Açık

Abay, Muhammet, “Osmanlı Döneminde Tefsir Haşiyeleri”, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’ân Tefsirine Hizmetleri -Tebliğler ve Müzakereler-Tartışmalı İlmi Toplantı, İstanbul: 21-22 Ekim 2011.
Abdurrezzak b. Hemmam, el-Musannef, thk. Habiburrahman el-A’zamî, el-Meclisü’lİlmî, Hindistan, 1403.
Ahmed b. Hanbel, Müsned, thk. Şuayb el-Arnavut ve diğerleri, Müessesetu’r-Risale, Beyrut, 1421/2001.
Akpınar, Ahmet. Ali b. Hüseyin Âmâsî (Alaaddin Çelebi) Kitab-ı Tâcul-Edeb (Giris-Metin- İnceleme-Gramatikal Dizin), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Tokat, Gazi Osmanpaşa Üniversitesi, 2010.
Amâsî, Ali b. Hüseyin. Haşiye alâ Envari't-Tenzil ve Esrari't-te’vil (Mecme‘u’l-Havâşî ve’l-Etrâf), Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Şanlıurfa İl Halk Kütüphanesi Koleksiyon 63 Hk 71.
Aşûh Sabrî, İ’cazu’l-kırâati’l-Kur’âniyye, Mektebetu Vehbe, Kahire, 1419/1998.
Banarlı, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, MEB Yayınları, İstanbul, 1976.
Baş, Erdoğan, “Şeyhzâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul, 2010. C. 39, ss. 97-98.
Başar, Fahamettin, “Mihaloğulları” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. TDV Yayınları, İstanbul, C. 30, 2005. s. 24-25.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin, es-Sünenu’l-Kubra, Dairetu’l-Mearif Haydarabad, 1344.
Buharî, Muhammed b. İsmail, Sahihu’l-Buhârî, Dâru’s-Selam, Riyad, 1429/2008.
Bursalı, Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, Matbaa-i Amira, İstanbul, 1333 h.
Cevherî, İsmail b. Hammad. Mu’cemu’s-sihah, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 1429/2008.
Coşkun, Menderes. “Edebî Terimler ve Aruzla ilgili bir Eser Hüsâmeddin Amâsî’nin Risaletün mine’l-Arûz ve İstilahi’ş-Şi’r”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, İstanbul, 2003, Sayı: 8, s. 97-130.
Çeçen, Halil, Ali b. Hüseyin el-Amâsî Tariku’l-Edeb Metin-sözlük, Bizim Büro Yayınları, Ankara, 2010.
Darekutnî, Ali b. Ömer, Sünen, thk. Şuayb el-Arnavut. Müessesetu’r-Risale, Beyrut, 1464/2004.
Döner Naim. “Ali b. Hüseyin el-Amâsî ve Tefsir Anlayışı” Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu, Amasya, 2017, C. I, s. 249- 264.
Dûrî, Ebu Ömer Hafz b. Ömer, Cüz’ün fîhi Kırâatü’n-Nebiyyi Sallallahü aleyhi vesellem, thk. Hikmet Beşir Yasin, Mektebetü Dâr, Medine, 1408/1998.
Durmuş, İsmail. “Nahiv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV. Yayınları, 2006. C. 32, s. 300-306.
Ebû Davud, Süleyman b. el-Eş’as, Sünen. Dâru’s-Selam, Riyad, 1429/2008.
Ebû Hayyan, Muhammed b. Yusuf, b. Ali. el-Bahru’l-Muhît, Dâru’r-Risâle el-Alemiyye, Dımaşk, 1436/2010.
Ebu Ubeyd, el-Kasım b. Sellam, Fadâilü’l-Kur’ân. thk. Mervan el-Atiyye- Muhsin Harabe- Vefa Takiyuddin, Daru İbn Kesir, Dımaşk-Beyrut, 1415/1995.
Ebu’s-Suud, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî, Tefisiru Ebi’s-Suud el-Musemma bi İrşâdi’l-Akli’s-Selim ila Mezâye’l-Kur’âni’l-Kerim. Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, Beyrut, ts.
Ebü’l-Meâlî, Muhammed b. Ubeydullah, Beyânu’l-Edyân, thk. Muhammed Taki Danişpezuh. Tahran: Mecmua-i İntişarat-i Edebi ve Tarihi-yi Bunyad-i Mevkufat-i Mammud Afşar, 1376 hş.
Firûzabâdî, Mecduddin Muhammed b. Ya‘kub, el-Kamûsu’l-Muhît, Daru’l-Ma‘rife, Beyrut, 1430/2009.
Gür, Süleyman. “Hüseyin b. Ali el-Amâsî’nin “Resm-i Hatt-i Osmanî”ye Dair Risalesi”, Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu, Amasya, 2017. C. 1, s. 269-275
Hafacî, Şihabuddin Ahmed b. Muhammed b. Ömer, İnâyetu’l-Kadî ve Kifâyetu’r-Radî (Haşiyetu’ş-Şihab), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1417/1997.
Hüseyin b. Ali el-Amâsî. Risaletu Resm-i Osmanî, (Milli Kütüphane, Afyon Gedik Ahmet Pasa Koleksiyonu, 03 Gedik 18099/3.
İbn Hişam el-Ensârî, Ebu Muhammed Abdullah Cemaluddin b. Yusuf. Evdahu’l-Mesâlik İlâ Elfiyeti İbn Malik, Daru’l-Cîl, Beyrut, 1976.
İbn Kuteybe, Ebû Abdillah Muhammed ed-Dineverî. Te’vilu Müşkili’l-Kur’ân, Müessesetu’r-Risale, Beyrut, 1432/2011.
İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid, Sünen, Dâru’s-Selam, Riyad, 1429/2008.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mukerrem, Lisanu’l-Arab, Daru Sadır, Beyrut, ts.
İbn Teymiyye, Takyuddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. Teymiyye el-Harrânî, Mukaddime fi Usûli’t-Tefsîr, thk. Fevvaz Ahmed Zumerli, Dâru İbn Hazm, Beyrut, 1414/1994.
İbnu’l-Cevzî, Cemalüddin Ebû Abdirrahman, Nüzhetü’l-E’yuni’n-Nevâzır, Müessesetu’r- Risale, Beyrut, 1407/1987.
Kâtip Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdillah, Keşfu’z-Zunun an Esami’l-Kutubi ve’l- Funûn, , Mektebetu’l-Musanna, Bağdat, 1941.
Kazvinî, Celaluddin Ebû Abdillah Muhammed b. Sa‘duddin b. Ömer, el-Îdâh fi ‘Ulumi’l- Belâğe, Daru’l-‘Ulûm, Beyrut, 1998.
Kubeysî, Şakir Ni‘met Bekrî, et-Tefsîru’t-Tahlilî, Divanu’l-Vakfi’s-Sunnî, Bağdat, 1430/2009.
Ma‘mer b. Raşid, el-Cami‘, thk. Habiburrahman el-A’zamî, el-Meclisü’l-İlmî, Hindistan, 1403.
Maden, Şükrü, “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Hâşiyeciliğin Önemi”, Osmanlı Toplumunda Kur’ân Kültür ve Tefsir Çalışmaları II, İlim Yayma Vakfı Yayınları, İstanbul, 2013.
Malik b. Enes, el-Muvatta, thk. Abdurezzak Mehdi. Nuru’s-Sabah-el-Fecr-Mektebetu Emir, Kerkük-Dımaşk, 2014.
Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. Haccac el-Kuşeyrî, Sahih, Dâru’s-Selam, Riyad, 1429/2008.
Nahçıvânî, Nimetullah b. Mahmud, el-Fevâtihu’l-İlahiyye ve’l-Mefatihu’l-Ğaybiyye, Dâru Rukkâbî, Mısır, 1419/1999.
Nesaî, Ebû Abdirrahman Ahmed b.Eş’as, Sünen, Dâru’s-selam, Riyad, 1429/2008.
Nisaburî, Ebû Bekr Muhammed b. İshak. Sahihu İbn Huzeyme, thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî, el-Mektebu’l-İslamî, Beyrut, 1400/1980.
Rağıb el-İsfahanî, Mufredâtu Elfazi’l-Kur’ân, Dâru’l-Kalem, Dımaşk, 1432/2011.
Razî, Fahruddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer, Mefatîhu’l-Ğayb (et-Tefsîru’l-Kebîr), Dâru İhayi’t-Turasi’l-Arabî, Beyrut, 1420.
Razî, Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkadir, Muhtaru’si-Sihâh. thk. Mahmud Hatır, Mektebetü Lübnan, Beyrut, 1415/1995.
Sicistânî, Ebu Bekr Abdillah b. Süleyman b. el-Eş‘as, Kitabü’l-Mesâhif, thk. Abdüssubhan Vaiz, Darü’l-beşari’l-İslamiyye, Beyrut, 1415/1995.
Şeker, Mehmet, Ali b. Hüseyin el-Amâsî ve Tariku’l-Edeb’i, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2002.
Şen, Orhan. Ali Amâsî Tariku’l-Edeb Üzerine bir İnceleme, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, İstanbul Üniversitesi, 2001.
Şeyhzade, Muhyiddin Muhammed b. Muslihiddin, Haşiyetu Muhyiddin Şeyhzade ala tefsri’l-Kâdî el-Beydâvî, Dâru’l-kutubil’l-İlmiyye, Beyrut, 1419/1999.
Şirazî, Seyyid Sadık, Şerhu’s-Suyutî Tevzihat lil’Behceti’l-Merdiyye , Mektebetu nuru’s- Sabah, Kahire, 1469/2008.
Taberî, Muhammed b. Cerir, Camiu’l-Beyân an Te’vili Âyi’l-Kur’ân, Dâru İbn Hazm, Beyrut, 1434/2013.
Tabersî, Ebû Ali el-Fadl b. el-Hüseyn, Cevâmiu’l-Câmi‘, Müssesetu’n-Neşri’l-İslâmî, Kum, 1423.
Taftazanî, Sa’duddin Mes’ud b. Ömer, Şerhu Muhtasari’t-Tasrifi’l-İzzî, thk. el-‘Al Salim Mekrem, el-Mektebetu’l-Ezheriyye, Mısır, 1417/1997.
Tahavî, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. Selame, Şerhu Me‘ani’l-Asâr, thk. Muhammed Zührî en-Neccar-Muhammed Seyyid Cadu’l-hakk, Alemu’l-Kutub, Kahire, 1414/1994.
Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa, el-Cami‘, Dâru’s-Selam, Riyad, 1420/2008.
Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Haşiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. TDV. Yayınları, İstanbul, 1997, C. 16, s. 419-421.
Ülgen, Emrullah. Kur’ân’ın Yorumlanmasında İ’râbın Rolü, Gece Kitaplığı, Ankara, 2015.
Yağcı, Hızır, “Beyzâvî’nin “Envârü’t-Tenzîl” Adlı Eserine, Atûfî’nin Yazdığı “Mir’âtü’t- Te’vîl” Adlı Haşiyesinde Rivayet Kullanımı”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Sayı: 5, Kars, 2016, s. 1-24.
Yavuz, Yusuf Şevki, “Beyzâvî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul, 1992. C. 6, s. 100-103.
Yetik, Erhan, “Tafavvufî Açıdan Fatiha Suresi Tefsiri (İsmail-i Ankaravî’nin Futûhat-ı Ayniyesi Üzerine bir Çalışma)”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Sayı: 8, Samsun, 1996.
Zebidî, es-Seyyid Muhammed Murtaza el-Huseynî, Tâcu’l-Arûs min Cevherti’l-Kâmûs. Mabaatu Hukûmeti’l-Kuveyt, Kuveyt, 1414/1994.
Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Mahmud b. Ömer, el-Keşşaf an Hakaiki’t-Tenzîli ve ‘Uyûni’l- Ekavili fî Cuvûhi’t-Te’vîl, Dâru İbn Hazm, Beyrut, 1433/2012.

APA	DONER N (2019). ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU. , 407 - 432.
Chicago	DONER NAIM ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU. (2019): 407 - 432.
MLA	DONER NAIM ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU. , 2019, ss.407 - 432.
AMA	DONER N ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU. . 2019; 407 - 432.
Vancouver	DONER N ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU. . 2019; 407 - 432.
IEEE	DONER N "ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU." , ss.407 - 432, 2019.
ISNAD	DONER, NAIM. "ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU". (2019), 407-432.

APA	DONER N (2019). ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU. EKEV AKADEMİ DERGİSİ, 0(78), 407 - 432.
Chicago	DONER NAIM ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU. EKEV AKADEMİ DERGİSİ 0, no.78 (2019): 407 - 432.
MLA	DONER NAIM ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU. EKEV AKADEMİ DERGİSİ, vol.0, no.78, 2019, ss.407 - 432.
AMA	DONER N ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU. EKEV AKADEMİ DERGİSİ. 2019; 0(78): 407 - 432.
Vancouver	DONER N ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU. EKEV AKADEMİ DERGİSİ. 2019; 0(78): 407 - 432.
IEEE	DONER N "ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU." EKEV AKADEMİ DERGİSİ, 0, ss.407 - 432, 2019.
ISNAD	DONER, NAIM. "ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU". EKEV AKADEMİ DERGİSİ 78 (2019), 407-432.