Bu çalışmada XVI. ve XVII. yüzyıllarda hac yolculuğu veya başka bir amaçlayolu Şam bölgesinden geçen Avrupalı seyyahların kaleme aldıkları seyahatnotlarındaki Şam ile ilgili veriler incelenmiştir. Arnold von Harff, Johannvon Ehrenberg, Salomon Schweigger, Johann Wild, Franz Ferdinand vonTroilo gibi yirmiye yakın seyyahın eserlerinin incelendiği bu araştırmamakalesi, seyyahların gözünden dönemin Şam şehrinin mimari yapıları ileşehir halkının dini yaşamı, sosyal ve kültürel yapısı ve ticari yaşamını konuedinmektedir. Seyyahların şehre girişinden, şehri terk ettikleri zamanakadarki gözlemleri ile yerel halktan duydukları anlatımlarını da kapsayanbilgiler, Şam’ın söz konusu dönemdeki bütüncül resmini oluşturmayıamaçlamaktadır. Ayrıca seyahatnamelerde kent çevresindeki tarımsalfaaliyetler ile şehir halkının demografik durumu dönemin arşiv kayıtlarıylamukayeseli olarak ele alınmıştır.ÖzetAvrupa’dan deniz veya kara yoluyla gelen seyyahlar, belli başlı güzergâhlartakip ederek Doğu’ya gitmenin yollarını aramaktaydılar. Bu yolculuklarınbirçok amacı olmakla beraber, Filistin ve Suriye taraflarına gidenlerekseriyetle hac yolculuğu maksadıyla seyahate çıkmaktaydı. Seyahatlerininbirinci safhasını denizden gitmek isteyenler, Avrupa’nın herhangi bir güneysahilinden başlayarak genellikle Sicilya, Malta, Korfu, Girit ve Rodosadalarına uğramak suretiyle Kıbrıs’a ulaşmaktaydılar. Kıbrıs’tan sonraayrılan iki yoldan daha fazla tercih edileni; Mısır, Filistin, Suriye ve Anadolurotasıdır. Diğeri ise; Antakya’dan başlayarak Halep, Şam, Kudüs veİskenderiye’ye uzanan kuzey-güney yönlü güzergâhtır. Şam şehri her ikiyönden de orta noktada kalmaktadır. Çoğu hac yolcusu olan bu seyyahlarınKudüs’ten sonra Şam’ı da ziyaret etmek istemeleri, bu kentin hemHristiyanlığın bir kısım kutsallarını barındırması hem de söz konusugüzergâhındaki önemli bir ticaret şehri olmasından kaynaklanmaktaydı.Bu çalışmada farklı zamanlarda Şam’ı gezen seyyahların şehir hakkındayazdıkları bilgiler mukayeseli olarak verilmektedir. Ziraseyahatnamelerdeki bilgilerin bazıları örtüşürken, bazılarının birbiriyle tersdüştüğü görülmüştür. Bu durum onların geldikleri coğrafya, inandıklarıdin, iktisadi statüleri gibi kendilerine has hususlardan kaynaklanmaktaydı.Bunun bir sonucu olarak da her gezginin kenti farklı açılardandeğerlendirdiği hatta Şam’ı başka şehirlerle mukayese ederken kendiönceliklerinden yola çıktığı görülmektedir. Söz konusu kıyaslamalar,seyyahın geldiği veya üzerinde tesiri kalan Avrupa ve Osmanlı şehirleriylebüyüklük, su zenginliği veya havası gibi Şam’da öne çıkan özelliklerüzerinden yapılmaktaydı.Bulunduğu coğrafya itibariyle heterojen nüfus yapısına sahip olan Şam’daMüslümanların ve gayrimüslimlerin bir arada yaşadıkları görülmektedir.Etnik olarak ise şehrin temel unsurları olan Arap, Türk, Ermeni, Yahudi gibihalkların yanı sıra, Venedikli, Fransız, İngiliz ve Hollandalılar gibi özellikleticaretle uğraşan insanların da ikamet ettikleri görülmüştür. Şehrindemografik yapısı hakkında seyyahların mübalağalı ve kendi mensupoldukları dini kökendeki halkları ön plana çıkartan bir yaklaşımsergiledikleri tespit edilmiştir.Öncelikli olarak şehrin mimari yapıları ve genel görünümü seyyahlarınnotlarından çıkan unsurlardır. Bunun dışında Şam toplumunun yapısı veiçtimai hayatı söz konusu eserlerde tespit edilen hususlardandır. Bubağlamda seyahatnamelerde ticari yaşam, kentin toplumsal işleyişi vedönemin ticari hareketliliğindeki yeri hakkında tafsilatlı bilgilerbulunmaktadır. Ticaretin, şehir halkının geçiminde ve şehrin gelişmesindeönemli bir faktör olduğu anlaşılmaktadır. Transit ticaret dışında şehrinismiyle anılan kendine özgü dokumaları, kılıcı ve kök boyası, ticarette önplana çıkan ürünler olarak dikkat çekmektedir. Söz konusu ticari özelliklernedeniyle, kent özellikle başta Venedikliler olmak üzere Avrupalı tacirlerinuğrak yeri haline gelmiştir.Seyyahlar ticari yaşamın yanında kentin tarımsal faaliyetlerini degözlemlemişlerdir. Böylece şehir halkının hangi ürünleri yetiştirdikleri vetükettikleri ortaya çıkmaktadır. Seyyahlara göre etrafı surlarla çevrili olanŞam şehri, sulanabilir tarım arazileri ve buna bağlı olarak da şehrin etrafınısaran bahçe ve bostanlık alanları olan verimli geniş bir coğrafyada yeralmakta, buralarda üretilen sebze ve meyvelerin ihtiyaç fazlası da şehirdışına ihraç edilmekteydi. Şehrin verimli bahçelerinde limon, nar, turunç,elma, armut, kayısı, şeftali gibi birçok meyve yetiştirilmekteydi. Şam’danKahire’ye meyve ve sebze gönderildiği, yıllık 100 deve ile gönderilen buürünlerin arasında ceviz, nar, kayısı, incir, şeftali, armut ve elma bulunduğubilgisi Şam’ın yakın uzak birçok kent için iaşe sağladığını göstermektedir.Tamamına yakını Hristiyan olan seyyahlar, Şam’ın Hristiyanlığıngeçmişindeki yerini de ayrıntılarıyla tasvir etmiş ve birçok mabet hakkındabilgiler vermişlerdir. Öyle ki Müslümanların mabetleri ve yaşayışları ileYahudilerin ibadet mekânları da seyyahların eserlerinde tespit edilebilenkonulardır. Bu bağlamda Müslümanların yanı sıra Hristiyan ve Yahudilerinde yoğun olarak yaşadığı ve bu dinlerin izlerinin de yüzyıllar boyuncavarlığını koruduğu anlaşılmaktadır. Bilhassa semâvî dinlere göre insanlığınilk atası olduğuna inanılan Hz. Âdem ve onun çocukları ile ilgili mekânlarınburada olduğu düşüncesi, şehre ayrı bir anlam katmıştır.Şam her ne kadar Müslümanların hâkim olduğu bir şehir olsa da,seyyahların gözlemlerine göre Hristiyanlık tarihi ile ilgili önemli izlertaşımaktadır. Bu izlerin temel olarak buluştuğu nokta Aziz Pavlus’tur. Onunyaşadığı ev, saklandığı arkadaşının evi, vaaz verdiği sinagog, yürüdüğü yolve şehirden kaçtığı yere kadar hemen her nokta seyyahların özelliklegörmeye gayret ettikleri mekânlar arasındaydı. Bu bağlamda Şam’ın Hristiyan hacılar için vazgeçilmez menzillerden birisi olduğu sonucunavarılmıştır.