Bu makale, Fred M. Donner’in VII. yüzyılda İslâmî hareketin doğuşu veyayılmasına ilişkin tezi ile Batı ilim dünyasında buna yöneltilen eleştirileriele almaktadır. Konuya giriş bağlamında Donner’in akademik hayatı,çalışmaları, metodolojisi ve başarısı hakkında kısaca bilgi verilmekte,bilahare İnananlar Hareketi adını verdiği tezi ve hareketin tarihsel bağlamdahızla genişlemesinin dinamiklerine ilişkin görüşleri ortaya konulmaktadır.Donner’in temel tezi şudur: Hz. Muhammed (SAV.) dinî bir lider olarakİslâm’ı benimseyen putperest geçmişli insanların yanı sıra Yahudi veHristiyanları da içine alan monoteist ve ekümenik karakterli dinî bir hareketbaşlatmıştır. Ona göre hareketin başlangıçtaki amacı ayrı bir inanç topluluğuoluşturmak değil, dindar yaşam biçimine dayalı tevhit akidesini ihyaetmekti. İnananlar Hareketi yaklaşık yüz yıl sonra, Emevî HalifesiAbdülmelik b. Mervân döneminde, Yahudiler ve Hristiyanları dışlayarak,Müslüman toplum olarak bildiğimiz tek ve ayrı bir inanç grubu hâlinedönüşmüştür. Makalenin ilerleyen kısımlarında Donner’in tezine yönelikBatı’daki reaksiyonlara temas edilmekte, son olarak da eleştirel tahlillere yerverilmektedirÖzetBatı dünyasında XVIII. yüzyıldan itibaren Müslüman toplumun ortayaçıktığı tarihi, kültürel, iktisadi ve coğrafi koşullarla ilgili yapılan akademikçalışmalar, nitelik ve nicelik olarak oldukça ileri seviyelere ulaşmıştır. ŞikagoÜniversitesi Yakın Doğu profesörlerinden Fred M. Donner, VII. yüzyıldaİslâmî toplumunun doğuşu ve yüz yıl gibi bir sürede Endülüs’ten OrtaAsya’ya uzanan çok geniş coğrafyaya yayılmasına yönelik çalışmalarıyla bualana önemli katkı sağlamıştır. Bu makalede ilkin Hz. Muhammed’in (SAV.)VII. yüzyılda Orta Arabistan’da başlattığı hareketle ilgili tezleri ele alınacak,bilahare Batı ilim dünyasındaki reaksiyonlara ve eleştirel tahlillerimize yerverilecektir. Donner Aydınlanma’dan itibaren Batı’da gelişen seküler veeleştirel tarih yazıcılığının temel paradigmalarına bağlı olarak çalışan,dolayısıyla İslâm toplumunun erken dönemiyle ilgili yapılacakaraştırmaların dokümanter kaynaklara dayandırılması gerektiği kanaatinitaşıyan bir tarihçidir.İslâm’ın kökenlerine ve ilk yüzyılına ait bilgilerin büyük bir kısmının dahasonraki nesillerin rivâyetlerine dayanması, günümüze ulaşan en erkenkaynaklarla olayların cereyan ettiği zaman dilimi arasındaki aralığınyaklaşık 150 ila 200 yıldan fazla olması, ayrıca rivâyetlerin kendi içinde çelişkiler veya efsanevî bilgiler içermesi, Donner’i mevcut İslâmikaynaklardaki ihbarî bilgilere karşı ihtiyatlı bir tutum geliştirmeye sevketmiştir. Ancak o, İslâmî rivâyetlerdeki geleneksel anlatıyı benimseyenmüsteşriklerle bu anlatıyı kurtuluş tarihinin tezahürleri olarak değerlendiripkökten reddeden revizyonistler arasında bir denge kurmaya çalışmıştır.Donner’in temel tezleri şu şekilde özetlenebilir: “Hz. Muhammed’in VII.yüzyılın başlarında başlattığı “İnananlar Hareketi”, tek Tanrı inancınadayanan dinî bir hareketti. Hareketin mensupları Kur’an’a inananmuvahhitler, Yahudiler ve teslisi reddeden Hristiyanlardan müteşekkildi.Hz. Muhammed’in amacı ayrı bir inanç grubu teşkil etmek değil, dindar vedürüst bir yaşam esasına dayalı tevhit inancını yeniden ihya etmekti. İlkinananlar, tevhit inancı, ahiret inancı, kurtuluşa ermek için erdemli biryaşam sürmek ve kıyamet saatinin yakınlığına inanmak gibi müştereközellikler taşıyorlardı. Müslümanlardan başka Yahudiler ve Hristiyanlarhareketin ana bileşenini teşkil ettiğinden Hz. Peygamber bu üç dininekümenik lideri idi. Topluluk üyelerini tanımlamak için kullanılankelimeler, İslâm’ın haricindeki diğer din mensuplarını dışlayacak şekildeanlam daralmasına maruz kalmıştır. Yahudi ve Hristiyanlar için Hz.Muhammed’in Medine toplumundaki siyasî liderlik veya arabuluculuk rolüsorun teşkil etmemişti. Zira bu türden arabuluculuk misyonu o coğrafyadakadîm zamanlardan bu yana sürekli çatışan toplumun aşina olduğu birşeydi.İslâm’ın doğduğu çağda, geniş toplum nübüvvet inancına sahip olduğu içinYahudi ve Hristiyanlar, Kur’an’da Allah’tan vahiy alan ve peygamberlerinsonuncusu olduğunu ileri süren, insanları Allah’ın vahyi etrafındatoplanmaya davet eden bir liderin nübüvvet iddiasını sorun olarakgörmemişlerdi. Kur’an’da yer alan Yahudilik ve teslis inancına yönelik ağıreleştiriler, çoğunluğu okur-yazar olmayan toplum tarafından bilinmediğiiçin ciddi bir problem teşkil etmemişti. Dolayısıyla inananlar topluluğunungayrimüslim mensupları Hz. Muhammed’i Hz. İbrahim, Musa, Davud vediğer kadîm peygamberler silsilesinin bir halkası olarak görmektezorlanmamışlardı. Çok dinli bir yapıdan oluşan bu toplum, Hz.Peygamber’in vefatından sonra fetihlerle hızla genişlemiş, yaklaşık yüz yıliçinde İspanya’dan Hindistan’a kadar uzanan geniş bir coğrafyayayayılmıştır. Bu hızlı yayılmanın esas itici gücünü, hareketin ekümenikkarakteri oluşturmuştur. İnananlar Hareketi başladığı tarihten yaklaşık yüzyıl sonra, Emevî Halifesi Abdülmelik b. Mervân döneminde, Yahudiler veHristiyanları dışlayarak, Müslüman toplum olarak bildiğimiz tek ve ayrı birinanç grubu hâline dönüşmüştür.Donner’e göre XIX. yüzyıldan itibaren milliyetçi ideolojiyi benimsemiş Batılıilim adamları İslâm’ın genişlemesini genellikle “Arap fethi” olarakadlandırarak bu ekümenik hareketin içindeki dinî sâiki görmektezorlanmıştır. Ona göre, hangi sâikle olursa olsun, İslâm’ın ortaya çıkışınıaçıklamada ganimet arzusu, iklim değişimi veya yeni bir hiyerarşik sosyal örgütlenme biçimine duyulan ihtiyaç gibi sadece maddi faktörler üzerineodaklanmak, metodolojik anlamda indirgemeci ve dengesiz bir yaklaşımdır.Batı’da Donner’in tezlerini eleştirenlerden biri revizyonistlerin öncülerindenPatricia Crone’dır. Crone, Donner’in varsayımlara dayandırdığı tezininkapsayıcı ve müsamahalı yönünden dolayı Amerika’nın liberal çevrelerinecazip gelebileceğini, ancak tarih ilmine katkısının çok fazla olmadığını ilerisürmüştür. Erken dönem İslâm tarihine ilişkin haricî kaynaklar konusunayoğunlaşmış müsteşriklerden Robert Hoyland ise Donner’in söz konusueserinin akademik n