TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349)

tokuş, ömer

TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349)

Ömer TOKUŞ (Bingöl Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Bingöl, Türkiye)

Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi

59 11

Yıl: 2018 Cilt: 20 Sayı: 20 Sayfa Aralığı: 429 - 461 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 21-08-2020

TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349)

Öz:

Hazar Denizi’nin güney sahilinde bulunan, 12. yüzyıldan itibaren Mâzenderân olarakanılacak olan Taberistân bölgesi 45 (665) yılından 750 (1349) tarihine kadar Bâvendîleradında bir devlete ev sahipliği yapmıştır. Uzun bir zamana yayılan süreçte hâkimiyetlerini devam ettirebilen Bâvendîler, kurucuları Bâv’dan dolayı Bâvendîler şeklinde isimlendirilmişlerdir. Söz konusu bu hanedanın emîrlerine de dağlık bölgelere hâkim olmala‐rından “Melikü’l‐Cibâl” veya “Mülûkü’l‐Cibâl” gibi unvanlar verilmiştir. İlk zamanlardaTaberistân bölgesine yönelik Müslümanların yaptıkları fetihlere karşı mukavemet gösteren Bâvendîler, 227 (842) yılında İslâmiyet’i kabul ettikten sonra bölgedeki İslâmî yayılmanın lideri olmuşlardır. Nitekim bu tarihten sonra Şiî Zeydîler, Tâhirîler, Sâmânîler veson olarak da 336 (943) tarihinde Büveyhîler Taberistân bölgesi üzerinde hâkimiyet kurmak istediklerinde karşılarında Bâvendîleri bulmuşlardır. Bâvendîler söz konusu güçlerkarşısında denge politikası takip ederek varlıklarını sürdürmeyi başarmalarına rağmen419 (1028) yılında Kâkûye Emîri Alâüddevle’nin son darbesinden kurtulamadılar. Dahasonraları kurulacak olan Bâvendîlerin İspehbediyye kolu da Sârî şehrini merkez yaparakSelçuklular ile dostane ilişkiler geliştirmişlerdir. Bunun sonucunda iki taraf arasındaevlilikler yoluyla ilişkiler daha da güçlendirildi. Ancak Büyük Selçuklu hükümdarı Sencer’in Oğuzlar karşısında mağlup olmasından istifade eden Bâvendîler bağımsız birşekilde hareket etmeye başlamışlardır. Selçukluların çöküşünden sonra Horasan bölgesinde yaşanan iç çekişmeler, akabinde Hârezmşâhlar ve Moğolların ortaya çıkışıBâvendîlerin de yıkılışını hızlandırmıştır. İspehbediyye kolu 606 (1210) tarihinde sözkonusu problemlerin meydana getirdiği iç çekişmelerden dolayı yıkılırken, 635 (1238)yılında kurulan Kînhâriyye kolu da Moğolların gölgesinde 750 (1349) tarihine kadarvarlığını sürdürebilmiştir. Bu araştırmada Fîrîm, Sârî ve Âmül gibi Taberistân şehirlerinimerkez yapan ve “Keyûsiyye”, “İspehbediyye” ve “Kînhâriyye” adları ile uzun bir zaman Taberistân’a hâkim olan bu hanedanın 750 (1349) tarihindeki çöküşlerine kadarkisiyasî tarihleri incelenmiştir.

Anahtar Kelime:

THE RULERS OF THE TABERISTAN MOUNTAINS: BAWANDIDS (45‐750/665‐ 1349)

Öz:

The Taberistan region which waslocated on the south coast of the Caspian Sea was known asthe Mazenderan afterthe 12th century was home of a state called Bawandidsfrom the year 45 (665) up to 750 (1349). The Bawandidsthat was ableto continuetheir dominance over a long period of time have been named due to their founder Bâv. The commanders of this dynasty were given titlessuch as “Melikü’l‐Cibâl” or “Mülûkü’l‐Cibâl” since they dominated the mountainousregions. At first, the Bawandids was ableto stand against the invasions by the Muslimstowardsthe Taberistan region and after becoming Muslimsin the year 227 (842), they becamethe leaders in spreading Islam in the region. Indeed, afterthis date, the Shi’ite Zaydids, Tahirids, Samanids and finally Buwayhidsin 336 (943) were faced with the Bawandids when they wanted to dominatethe Taberistan region. Even though the Bawandids managed to survive when faced with these powers by adopting a balance policy, they could not stand against thefinal blow in 419 (1028) by Kakuyid Amir Alauddevle. The Ispahbadiyya branch of the Bawandidsthat would later beestablished to choosethe city of Sari astheir center and developed friendly relations with the Saljuqs. As a result, the partsimproved theirrelationships by marriages between thetwo parts. However, Bawandids started acting independently afterthe Great Saljuq Empire Sencerlost the battle against the Oghuz. Internal conflicts that took placein the region following thefall of the Saljuqs, followed by the emergence of the Khwarezmids and Mongols speeded up the destruction of the Bawandids. Whereasthe Ispahbadiyya branch 606 (1210) collapsed dueto the conflicts resulted from mentioned problems, the Kinhariyya branch established in 635 (1238) was ableto continueitsexistence until 750 (1349) under the imposing shadow of the Mongols. In thisstudy, the political history of this dynasty that made Taberistan cities like Firim, Sari and Amul its center and dominated Taberistan forlong periods of time with the names of “Kayusiyya”, “Ispahbadiyya” and “Kinhariyya” have been examined until theirfall in 750 (1349).

Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık

Ahmed b. Mahmud, Selçuknâme, haz. Erdoğan Merçil, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2011.
‐Alican, Mustafa, Tarihin Kara Yazısı Moğollar, Timaş Yayınları, İstanbul 2016.
‐Atalay, Mehmet, “Zahîr‐i Fâryâbî”, DİA, c. XLIV, İstanbul 2013, ss. 87‐88.
‐Ayan, Ergin, Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Oğuz İsyanı, Kitabevi, İstanbul 2007.
‐Barthold, V. V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1990.
‐Belâzürî, Fütûhu’l‐Büldân, Dâru’l‐Mektebeti’l‐Hilâl, Beyrut 1988.
‐Bosworth, Clifford Edmund, “The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D.1000‐1217)”, CHIr, Volume 5, Cambridge 1968, ss. 1‐202.
‐Bosworth, Clifford Edmund, Doğuştan Günümüze İslam Devletleri Devletler, Prenslikler, Hanedanlıklar Kronolojik Soy Kütüğü, çev. Hande Canlı, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2005.
‐Bozan, Oktay, “Taberistân Emiri Mâzyâr b. Kârin’in Abbâsî İdaresine İsyanı”, e‐Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, sayı XI (Nisan 2014), ss. 73‐93.
‐Browne, Edward Granwille, Tarihu’l‐Edeb fî İran, Arapça trc. İbrahim Emin eş‐ Şevâribî, Mektebetü’s‐Sekâfeti’d‐Diniyye, Kahire 2007.
‐Bundarî, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, çev. Kıvameddin Burslan, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999.
‐Cûzcânî, Minhâc‐ı Sirâc, Tabakât‐ı Nâsırî, Tercüme ve Notlar Erkan Göksu, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2015.
‐Cüveynî, Alaaddin Ata Melik, Tarih‐i Cihangüşa, çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.
‐el‐Halîl, Ahmed Mahmud, Tarihu’l‐Kurd fî’l‐Uhûdi’l‐İslâmiyye, Dâru’s‐Sâkî, Erbil 2013.
‐Frye, R. N., “Bawand”, EI, I, Leiden 1986, ss. 1110.
‐Gaffârî, Târîh‐i Cihân Ara, Tahran t.y.
‐Halîfe b. Hayyât, Tarihu Halîfe b. Hayyât, thk. Ekrem Ziyâ el‐Ömerî, Dâru’l‐ Kâlem, Dımaşk 1397 .
‐Hândmîr, Habîbü’s‐Siyer fî Ahbâri Efrâdi Beşer, c. II, thk. Celâleddin Hemâ’î, Tahran 1333.
‐Hüseynî, Sadruddin, Ahbârü’d‐Devleti’s‐Selçukiyye, çev. Necati Lügal, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999.
‐İbn İsfendiyâr, Tarihu Taberistân, thk. Ahmed Muhammed Nadi, Kahire 2002.
‐İbn Miskeveyh, Tecâribü’l‐ümem ve te’akibi’l‐himem, c.I‐VII, thk. Ebu’l‐Kasım İmamî, Tahran 2000.
‐İbnü’l‐Cevzî, el‐Muntazam fî Tarihi’l‐Ümem ve’l‐Mülûk, c. I‐XIX, thk. Muhammed Abdulkadir Ata‐Mustafa Abdulkadir Ata, Dâru’l‐Kütübi’l‐İlmiyye, Beyrut 1992.
‐İbnü’l‐Esîr, el‐Kâmil fî’‐Tarih, c. V, çev. Yunus Apaydın, Bahar Yayınları, İstan‐ bul 1991.
‐İbnü’l‐Esîr, el‐Kâmil fî’‐Tarih, c. VI, çev. Abdullah Köşe, Bahar Yayınları, İstanbul 1991.
‐İbnü’l‐Esîr, el‐Kâmil fî’t‐Tarih, c. I‐X, thk. Ömer Abdusselam Tedmüri, Dâru’l‐ Kitâbi’l‐Arabi, Beyrut 1997.
‐İbnü’l‐Esîr, el‐Kâmil fî’t‐Tarih, c. IX‐XI‐XII, çev. Abdülkerim Özaydın, Bahar Yayınları, İstanbul 1991.
‐İbnü’l‐Esîr, el‐Kâmil fî’t‐Tarih, c. VII‐VIII, çev. Ahmet Ağırakça, Bahar Yayınları, İstanbul 1991.
‐Kafesoğlu, İbrahim, Harezmşahlar Devleti Tarihi (485‐618/1092‐1221), Türk Tarih Kurumu Ankara 1992.
‐Kayhan, Hüseyin, Irak Selçukluları, Çizgi Kitabevi, Konya 2001.
‐Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, cilt V, İkinci İmparatorluk Devri, Türk Tarih Kurumu Ankara 1991.
‐Kurtulmuş, Rıza, “İbn İsfendiyâr”, DİA, c. XX, İstanbul 1999, ss. 93.
‐Küçükbekir, Esin, “Gazneliler ile Selçuklular Döneminde Taberistân Bölgesi ve Ziyârîler”, Vakanüvis‐Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Yıl/vol. 2 no: 1, (Mart 2017), ss. 139‐151.
‐Madelung, Wilfred, “al‐e Bawand”, EIr, I/7, London 1984, ss. 747‐753.
‐Madelung, Wilfred, “The Minor Dynasties of Northern Iran”, The Cambridge History of Iran, v. IV, ed. R. N. Frye, New York 1975, ss. 198‐249.
‐Mar‘aşî, Zahîreddîn, Tarih‐i Taberistân ve Rûyân ve Mâzenderân, nşr. Muhammed Hüseyin Tesbîhî, Tahran 1346.
‐Mehrâbâdî, Mitrâ, Tarih‐i Silsilehayı Mahalli İran, Tahran 1384.
‐Merçil, Erdoğan, “Bâvendîler”, DİA, c. V, İstanbul 2005, ss. 214‐216.
‐Merçil, Erdoğan, “Karategin Ailesi”, Afganiztan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler (Siyaset, Teşkilat, Kültür) –Makaleler‐, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2014, ss. 9‐26.
‐Miles, Gerorge C., “The Coinage of the Bawandids of Tabaristan”, Iran and Islam, In Memory of the late Vladimir Minorsky, Ed. C. E. Bosworth, Edinburg 1971, ss. 443‐458.
‐Mîrhând, Ravzatu’s‐safâ fî Sîreti’l‐Enbiya ve’l‐mülûk ve’l‐hülefâ (Tabaka‐i Selçûkiy‐ ye), tercüme ve notlar: Erkan Göksu, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2015.
‐Müneccimbaşı, Cami’ü’d‐düvel, Esadefendi 2102, vr. 274a.
‐Örs, Derya, “Vatvât”, DİA, c. XLII, İstanbul 2012, ss. 573‐574.
‐Özaydın, Abdulkerim, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498‐ 511/1105‐1118), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1990.
‐Özaydın, Abdülkerim, “Alamut”, DİA, c. II, İstanbul 1989, s. 336‐337.
‐Özgüdenli, Osman Gazi, “Taberistan”, DİA, c. XXXIX, İstanbul 2010, ss. 322‐ 323.
‐Özgüdenli, Osman Gazi, Gâzân Han ve Reformları (1295‐1304), Kaknüs yayınları, İstanbul 2009.
‐Öztürk, Mürsel, “İmâdî‐i Gaznevî”, DİA, c. XXII, İstanbul 2000, ss. 171‐172.
‐Piyadeoğlu, Cihan, “Selçuklu ve İsmâilî Kalesi Girdkûh”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, c. 27/1, (2017), ss. 249‐257.
‐Ravendî, Râhatu’s‐Sudûr ve Ayetü’s‐Sürûr, c. I‐II, çev. Ahmed Ateş, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999.
‐Rençber, Akif, Mâzenderân (Taberistân) Tarihi 1220‐1392, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ 2015.
‐Reşîdüddîn Fazlullah , Cami’ü’t‐Tevârih (Zikr‐i Târîh‐i Âl‐i Selçûk), çev. Erkan Göksu‐H. Hüseyin Güneş, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2014.
‐Reşîdüddîn Fazlullah, Câmiu’t‐Tevârih (İlhanlılar Kısmı), çev. İsmail Aka‐ Mehmet Ersan‐Ahmad Hesamipour Khelejani, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
‐Sıbt İbnü’l‐Cevzî, Mirâtu’z‐zamân fî tevârihi’l‐a’yân, c. I‐XXIII, thk. heyet, Dâru’r‐ Risâleti’l‐Alemiyye, Dımaşk 2013.
‐Sümer, Faruk, “İlhanlı Hükümdarlarından Abaka, Argun Hanlar ve Ahmed‐i Celâyir”, Belleten, c. LIII/206, (Nisan 1989), ss. 175‐197.
‐Sümer, Faruk, “Müeyyed Ay‐Aba”, DİA, c. XXXI, İstanbul 2006, ss. 479‐480.
‐Şahinoğlu, M. Nazif, “Zahîr‐i Fâryâbî”, İA, c. XIII, Eskişehir 1997, ss. 451‐455.
‐Taberî Tarihü’t‐Taberî, Tarihü’r‐Rüsûl ve’l‐Mülûk, c. I‐XI, Dâru’t‐turâs, Beyrut 1387.
‐Taneri, Aydın, Harezmşahlar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1993.
‐Yaşaroğlu, Hasan, Taberistan Zeydîleri, Gümüşhane 2012.
‐Yazıcı, Tahsin, “Esterâbâd”, DİA, c. XI, İstanbul 1995, ss. 437‐438.
‐Yazıcı, Tahsin, “İspehbed”, DİA, XXIII, İstanbul 2001, ss.176‐177.
‐Yıldız, Hakkı Dursun, “Kuzey İran’daki Küçük Hanedanlar”, DGBİT, c. V, Çağ Yayınları, İstanbul 1987, ss. 451‐482.
‐Zahîreddin Faryâbî, Divan‐ı Zâhireddin Faryâbî, thk. Emir Hasan Yezdigerdi, Tahran 1380.
‐Zambour, Mu’cemu’l‐Ensâb ve’l‐Üsrâti’l‐Hâkime fî’t‐Tarihi’l‐İslâmî, Arapça trc. Zeki Muhammed Hasan Bek‐Hasan Ahmed Mahmud, Dâru’l‐Ra’idü’l‐ Arabî, Beyrut 1980.

APA	tokuş ö (2018). TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349). , 429 - 461.
Chicago	tokuş ömer TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349). (2018): 429 - 461.
MLA	tokuş ömer TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349). , 2018, ss.429 - 461.
AMA	tokuş ö TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349). . 2018; 429 - 461.
Vancouver	tokuş ö TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349). . 2018; 429 - 461.
IEEE	tokuş ö "TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349)." , ss.429 - 461, 2018.
ISNAD	tokuş, ömer. "TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349)". (2018), 429-461.

APA	tokuş ö (2018). TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349). Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 20(20), 429 - 461.
Chicago	tokuş ömer TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349). Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 20, no.20 (2018): 429 - 461.
MLA	tokuş ömer TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349). Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, vol.20, no.20, 2018, ss.429 - 461.
AMA	tokuş ö TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349). Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi. 2018; 20(20): 429 - 461.
Vancouver	tokuş ö TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349). Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi. 2018; 20(20): 429 - 461.
IEEE	tokuş ö "TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349)." Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 20, ss.429 - 461, 2018.
ISNAD	tokuş, ömer. "TABERİSTÂN DAĞLARININ MELİKLERİ “BÂVENDÎLER”(45‐750/665‐1349)". Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 20/20 (2018), 429-461.