Buhara Hanlığı ve Afganistan
Yıl: 2020 Cilt: 13 Sayı: 26 Sayfa Aralığı: 327 - 354 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 15-10-2020
Buhara Hanlığı ve Afganistan
Öz: 1500-1920 yılları arasında hüküm süren Buhara Hanlığı, Osmanlı Devleti’nden sonra en uzun süre yaşayan Türk-İslam Devleti’dir. Mâverâünnehr merkezli kurulan hanlığın yayıldığı topraklardan birisi de, bugünkü Kuzey Afganistan’dır. Afganistan toprakları 16. yüzyılın başında Timurlu Devleti’nin tamamen dağılması ile birlikte üç nüfuz bölgesine ayrılmıştı. Batısı Safevi Devleti’nin kontrolü altındayken, doğusu Babürlü Devleti’ne tabiydi. Kuzeyi ise inceleme konumuz olan Buhara Hanlığı hâkimiyetine girmiştir. Hanlığın kurucusu Muhammed Şibanî Han, 1505 yılında Belh, 1507 yılında da Timurlu başkenti olan Herat’ı ilhak ederek Kuzey Afganistan topraklarının büyük bir kısmına sahip olmuştur. Ancak onun ölümüyle birlikte bu topraklar terk edilmek durumunda kalınsa da, 1526’da Belh şehri ve çevresi, Canıbek’in oğlu Kistan Kara Sultan tarafından Buhara Hanlığı’na tabi kılınmıştır. Bu tarihten itibaren Belh, Buhara Hanlığı’nın Buhara, Semerkand ve Taşkent ile birlikte dört önemli ana yönetim bölgesinden biri olmuştur. II. Abdullah Han (1583-1598) döneminde Bedehşan, Kunduz, Talukan ve Kulab ele geçirilerek hanlık sınırları neredeyse Kabil’e kadar dayanmıştır. Ancak Buhara Hanlığı’nın Afganistan topraklarındaki hâkimiyeti inişli çıkışlı olmuş, burayı kesintisiz bir şekilde elde tutmak mümkün olmamıştır. En uzun soluklu hüküm sürülen yer Belh olmuş, özellikle Tukay-Timurlular (Astrahanîler, Canıoğulları) Hanedanı döneminde ise burası hanlık veliahdının yönetim merkezi yapılmıştır. Burada başkentten nispeten özerk hareket eden veliaht, merkezî yönetimi oldukça zaafa uğratmıştır. Bu makalede Nadir Şah’ın 1737 yılında Belh, 1738 yılında da Bedehşan’ı ele geçirmesine kadar Kuzey Afganistan’daki Buhara Hanlığı’nın hâkimiyetini, bu hâkimiyeti kaybetmemek için de zaman zaman Safevi Devleti ve Babürlü Devleti ile çatışması işlenecektir.
Anahtar Kelime: The Khanate of Bukhara and Afghanistan
Öz: The Khanate of Bukhara, which reigned between 1500 and 1920, was the longest surviving TurkishIslamic State after the Ottoman Empire. The Khanate, founded in Ma Wara al-Nahr, had the opportunity to spread in the northern Afghanistan. The territory of Afghanistan was divided into three zones of influence after the complete dissolution of the Timurid Empire at the beginning of the 16th century. The west was under the control of the Safavid State, while the east was subordinated to the Baburid Empire. The northern part was dominated by the Khanate of Bukhara. As Muhammad Shibani Khan, the founder of the khanate, acquired Balkh in 1505 and Herat, the capital of Timurids, in 1507, he conquered a large part of the territory of Northern Afghanistan. However, with his death, although these lands were abandoned, the city of Balkh and its environs were subjected to the Khanate of Bukhara by Kistan Kara Sultan, son of Janibek, in 1526. Since then, Balkh has been one of the four main administrative regions of the Khanate of Bukhara, together with Bukhara, Samarkand and Tashkent. During the reign of Abdullah Khan II (1583-1598), Badakhshan, Qunduz, Talukan and Qulab were captured and the khanate borders were almost extended as far as Kabul. However, the dominance of the Khanate of Bukhara on the territory of Afghanistan has been fluctuating, and it has not been possible to keep it uninterruptedly. The longest ruled place became Balkh, especially during the reign of the TuqaiTimurids (Astrakhanids, Janids). Here, the heir, relatively autonomous from the capital, has weakened quite the central administration. In this article, it will be discussed the Bukharan hegemony in Northern Afghanistan, and its conflicts with the Safavid State and the Baburid Empire from time to time in order to avoid losing that hegemony until Nader Shah seized Balkh in 1737 and Badakhshan in 1738.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- AHMEDOV, B. A., Istoriya Balha, XVI-Pervaya Polovina XVIII v., Izd-vo “Fan” Uzbekskoy SSR, Taşkent 1982.
- AHMEDOV, B. A., İstoriko-Geografiçeskaya Literatura Sredney Azii XVI-XVIII vv. (Pismennıe Pamyatniki), İzdatel’stvo “Fan” Uzbekskoy SSR, Taşkent 1985.
- ALEKSEEV, A. K., Politiçeskaya İstoriya Tukay-Timuridov: Po Materialam Persidskogo İstoriçeskogo Soçineniya Bahr al-Asrar, İzdatel’stvo S. Peterburgskogo Universitata, St. Petersbug 2006.
- AXWORTHY, Michael, The Sword of Persia: Nader Shah, From Tribal Warrior to Conquering Tyrant, Londra: I. B. Tauris, 2006.
- BARTHOLD, V. V., “Otçet O Komandirovke v Turkestan”, Soçineniya, c: VIII, Moskova 1973, ss. 119-210.
- BUHARÎ, Hafız-ı Tanış ibn Mir Muhammed, Şerefname-yi Şahi (Kniga Şahskoy Slavı), faksimile rukopisi D 88, perevod s persidskogo, vvedenie, primeçaniya i ukazateli M. A. Salakhetdinovoy, c: I-II, Izdatel’stvo “Nauka”, Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı, Moskova 1983-1989.
- BUHARÎ, Mir Muhammed Emin, Ubeydulla-Name, Perevod s Tadjikskogo s primeçaniyami çlena-korrespondenta Akademii Nauk Uzbekskoy SSR Professora A. A. Semenova, İzdatel’stvo Akademii Nauk Uzbekskoy SSR, Taşkent 1957.
- BURTON, Audrey, “The Fall of Herat to the Uzbegs in 1588”, Iran, c: 26, 1988, ss. 119-123.
- BURTON, J. Audrey, “Who Were the First Ashtarkhānid Rulers of Bukhara?”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, c: 51, No. 3, 1988, s. 482-487.
- CÜVEYNÎ, Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihan Güşa, tr. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2013.
- ÇELİK, M. Bilal, “Astrahanîler (1599-1756) Döneminde Buhara Hanlığı”, Bir İnsan-ı Selîm: Prof. Dr. Azmi Özcan’a Armağan, Ed: Refik Arıkan, Halim Demiryürek, Lotus Yayınevi, İstanbul 2016, ss. 603-624.
- ÇETİN, Osman Çetin, “Horasan”, DİA, c: 18, 1998, ss. 234-241.
- DICKSON, Martin B., Shah Tahmasb and Uzbeks (The Duel for Khorasan with Ubayd Khan: 930-940/1524-1540), Princeton Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi, 1958.
- EBU’L-GAZİ BAHADIR HAN, Türk’ün Soy Ağacı: Türk Şeceresi, çev. Rıza Nur; sadeleştiren Yunus Yiğit, İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, 2009.
- FOLTZ, R., “The Mughal Occupation of Balkh 1646-1647”, Journal of Islamic Studies, c: 7/1, 1996, ss. 49-61.
- GÜLBEDEN, Humayunname, çeviren Abdürrab Yelgar, TTK Yayınları, Ankara 1987.
- INAYAT KHAN, The Shah Jahan Nama of Inayat Khan: An Abridged History of the Mughal Emperor Shah Jahan, edited and completed by W.E. Begley and Z.A. Desai, Oxford University Press, Delhi; New York 1990.
- ISTORİYA UZBEKSKOY SSR, ed: S. P. Tolstov, R. N. Nabiev, Y. G. Gulyamov, V. A. Şişkin, Izd-vo AN UzSSR, Taşkent 1955.
- KAFALI, Mustafa, “Şiban Han Sülalesi ve Özbek Ulusu”, Atsız Armağanı, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1976, ss. 295-306
- KATAGAN, Muhammed Yar ibn Arab, Musahiru’l-Bilâd: Tarih-i Şibaniyan (Sede-i Dehom-ı Hicri), tashih: Nadire Celalî, Miras-ı Mektub, Tahran 1385 hş.
- KHWANDAMIR, Habibu’s-Siyar: The Reign of the Mongol and the Turk, Part Two: Shahrukh Mirza-Shah Ismail, translated and edited by W. M. Thackston, Cambridge: Harvard University, 1994.
- LAHURİ, Abdulhamid, Badshahname, c: II, Kalküta 1868.
- LEE, J. L., The ‘Ancient Supremacy’: Bukhara, Afghanistan and the Battle of Balkh, 1731- 1901, Brill, Leiden, New York, Köln 1996.
- MCCHESNEY, R. D.,Waqf in Central Asia: Four Hundred Years in the History of A Muslim Shrine, 1480-1889, Princeton University Press, 2014.
- MCCHESNEY, Robert D., “Central Asia VI. In the 10th-12th/16th-18th Centuries”, EIr, c: V, 1992, ss. 176-193.
- MONSHI, Eskandar Beg, History of Shah Abbas the Great, tr: Roger M. Savory, Westview Press, Boulder, Colorado 1978.
- MÜNŞİ, Muhammed Yusuf, Mukim-Hanskaya İstoriya (Tarih-i Mukim-Hani), per. A. A. Semenova, AN UzSSR, Taşkent 1956.
- MÜNŞİ, Muhammed Yusuf, Tezkire-yi Mukim Hanî: Seyr Tarih-i, Ferheng-i, İçtimai-yi Maveraünnehr der Ahd-i Şibaniyan ve Eşterhaniyan, ed: Feriştah Sarrafan, Miras-ı Mektub, Tahran 1380 hş.
- PRASAD, Ishwari, The Life and Times of Humayun, Orient Longmans, Bombay, Kalküta, Madras1956.
- PRAWDIN, Michael, The Builders of the Mogul Empire, Allen & Unwin, Londra 1963. SEMENOV, A. A., “Pervıe Şeybanidı i Borba za Maverannahr”, Materialy po İstorii Tacikov i Uzbekov Sredney Azii, Stalinabad 1954, ss. 109-150.
- SEMENOV, A. A., “Şeybani-Han i Zavoevanie im İmprerii Timuridov”, Materialı po İstorii Tacikov i Uzbekov Sredney Azii, Stalinabad 1954, ss. 39-83.
- SUBTELNY, Maria E.,Timurids in Transition: Turko-Persian Politics and Acculturation in Medieval Iran, Brill, Leiden, Boston 2007.
- TUMANOVİÇ, Natal’ya Nikolaevna, Gerat v XVI-XVIII Vekah, “Nauka”, Glav. red. Vostochnoy lit-ry, Moskova 1989.
- WELSFORD, Thomas, Four Types of Loyalty in Early Modern Central Asia: The TuqayTimurid Takeover of Greater Ma Wara al-Nahr, 1598-1605, Brill, Leiden, Boston 2013.
| APA | Çelik M (2020). Buhara Hanlığı ve Afganistan. , 327 - 354. |
| Chicago | Çelik Muhammed Bilal Buhara Hanlığı ve Afganistan. (2020): 327 - 354. |
| MLA | Çelik Muhammed Bilal Buhara Hanlığı ve Afganistan. , 2020, ss.327 - 354. |
| AMA | Çelik M Buhara Hanlığı ve Afganistan. . 2020; 327 - 354. |
| Vancouver | Çelik M Buhara Hanlığı ve Afganistan. . 2020; 327 - 354. |
| IEEE | Çelik M "Buhara Hanlığı ve Afganistan." , ss.327 - 354, 2020. |
| ISNAD | Çelik, Muhammed Bilal. "Buhara Hanlığı ve Afganistan". (2020), 327-354. |
| APA | Çelik M (2020). Buhara Hanlığı ve Afganistan. Gazi Akademik Bakış, 13(26), 327 - 354. |
| Chicago | Çelik Muhammed Bilal Buhara Hanlığı ve Afganistan. Gazi Akademik Bakış 13, no.26 (2020): 327 - 354. |
| MLA | Çelik Muhammed Bilal Buhara Hanlığı ve Afganistan. Gazi Akademik Bakış, vol.13, no.26, 2020, ss.327 - 354. |
| AMA | Çelik M Buhara Hanlığı ve Afganistan. Gazi Akademik Bakış. 2020; 13(26): 327 - 354. |
| Vancouver | Çelik M Buhara Hanlığı ve Afganistan. Gazi Akademik Bakış. 2020; 13(26): 327 - 354. |
| IEEE | Çelik M "Buhara Hanlığı ve Afganistan." Gazi Akademik Bakış, 13, ss.327 - 354, 2020. |
| ISNAD | Çelik, Muhammed Bilal. "Buhara Hanlığı ve Afganistan". Gazi Akademik Bakış 13/26 (2020), 327-354. |
