Bitlis Valisi Hasan Tahsin Paşa ve Ermeni Olayları (1891-1895)
Yıl: 2020 Cilt: 12 Sayı: 1 Sayfa Aralığı: 147 - 169 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.9737/hist.2020.824 İndeks Tarihi: 24-10-2020
Bitlis Valisi Hasan Tahsin Paşa ve Ermeni Olayları (1891-1895)
Öz: Bitlis, Osmanlı Devleti’nde planlı Ermeni olaylarının ilk başladığı yerdir. Hınçak Cemiyetikurulduktan kısa bir süre sonra, Ermenilerin en yoğun yaşadığı bu vilayette Müslümanlarla Ermenilerarasında çatışma ortamı oluşturmak için harekete geçmiş ve bunda başarılı olmuştur. Bitlisvilayetindeki terörün amacı, Avrupalı devletlerin dikkatini Doğu Anadolu’daki Ermenilere çekmek veSultan II. Abdülhamid’e geciken ıslahat projelerini uygulatabilmekti. Osmanlı hükümeti bu ilkteşebbüslerden haberdar olunca Bitlis’e tecrübeli ve güçlü bir vali tayin etmek ihtiyacı hissetti. HasanTahsin Paşa, 1891-1895 yılları arasında bu vilayette valilik yaptı ve olayları planlayan MihranDamadyan ve Hamparsum Boyacıyan gibi birçok Ermeni çete liderini yakalayarak, teşkilatın sırlarınıçözdü. Vilayette sıkıyönetim uygulayan vali, kısa sürede bölgedeki ABD misyonerlerinin ve AvrupaDevletleri konsoloslarının da bu iş içinde olduğunu ortaya çıkardı. Onun bu faaliyetleri hem Ermenikomitelerinin ve hem de İngiltere başta olmak üzere Avrupa Devletlerinin Doğu Anadolu hakkındakiplanlarını bozacak nitelikteydi. Bu yüzden valinin görevden alınması için Osmanlı hükümeti üzerindebüyük bir baskı oluşturuldu ve Batı kamuoyu vali Hasan Tahsin Paşa’nın şahsiyetinde bir Osmanlıimajı inşa ederek bütün kitlesel örgütleri “Osmanlı Devleti’nde Ermenilerin katledildiği” haberiüzerine çekti.Bu makalede, 1891-1895 yılları arasında Bitlis’te yaşananlar vali Hasan Tahsin Paşa ekseninde,Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi kayıtları ışığında, Avrupa’da propaganda basın merkezinde elealınarak Ermeni Sorununun doğuşuna ve bunda Avrupa’nın etkisine dair bir sonuca ulaşılmayaçalışılacaktır
Anahtar Kelime: Bitlis Governor Hasan Tahsin Pasha and Armenian Events (1891-1895)
Öz: Bitlis is the first place in the Ottoman Empire where the Armenian events began in a planned manner. Shortly after its establishment, the Hunchakian Society, in this province where the Armenians lived the most, took action to create an atmosphere of conflict between the Muslims and the Armenians. The aim of the terror in the province of Bitlis was to draw the attention of the European states to the Armenians in Eastern Anatolia and to implement the delayed reform projects Abdülhamid II. When the Ottoman Government became aware of these first attempts, the government felt the need to appoint an experienced and powerful governor to Bitlis. Hasan Tahsin Pasha served as governor in this province between 1891-1895 and captured many Armenian gang leaders such as Mihran Damadyan and Hamparsum Boyacıyan who planned the events and solved the secrets of the organization. The governor who practiced martial law in the province soon found out that the US missionaries and the consuls of the European States in the region were involved in this matter. His activities were in a way to disrupt the plans of both the Armenian committees and the European states, especially England, on Eastern Anatolia. Therefore, a great pressure was put on the Ottoman Government for the dismissal of the governor and the Western public opinion built an Ottoman image under the personality of Governor Hasan Tahsin Pasha and drew all mass organizations on the news that “Armenians were massacred in the Ottoman Empire.” In this article, the events in Bitlis between 1891-1895 will be discussed in the light of the records of the Governor Hasan Tahsin Pasha and Presidential Ottoman Archives, in the propaganda press centre in Europe, and an attempt will be made to reach a conclusion about the emergence of the Armenian Question and the effect of Europe in this.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- 1. Arşiv Belgeleri
- Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.)
- Yıldız Mütenevvi Maruzat (Y. MTV.) 53/116, lef. 1, 2, 3; 80/28.
- Sadaret Mektubi Kalemi Mühimme Odası (A. MKT. MHM.) 750/13 lef. 3, 6, 15, 16, 22, 23, 24, 41, 42,; 751/15 lef. 4, 5.
- Babıali Evrak Odası (BEO) 254/18979, lef. 1, 3, 4; 272/20355, lef. 1, 4; 463/34693; 464/34736, 561/42044.
- Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT) 1875/108; 1878/75; 321/50, lef. 1,2, 3; 91/25, lef. 1.
- Hariciye Siyasi (HR. SYS.), 2846/44.
- İrade Dâhiliye (İ. DH.) 1279/100654; 1319/17;
- İrade Hususi (İ. HUS.) 32/116; 35/17.
- İrade Meclis-i Mahsus (İ. MMS.) 124/5345, lef. 1-2.
- İrade Taltifat (İ. TAL.) 20/43; 30/26.111
- Şura-yı Devlet (ŞD.) 2604/15.
- Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y. A. HUS.) 313/73; 49, 56; 320/116, 320/58.
- Yıldız Esas Evrakı (Y. EE.), 158/25; 160/44, lef. 1-3; 158/51; 159/52; 162/1; 162/8; 167/32; 66/13.
- Yıldız Mâbeyn Başkitâbeti (Y. PRK. BŞK. ) 24/80, lef. 1, 4, 5, 7, 8, 9, 11.
- Serkurenalık Evrakı (Y. PRK. SRN.) 4/6, lef. 1-4.
- Yıldız Parakende Evrakı Umumi (Y. PRK. UM.), 23/41; 31/60.
- 2. Süreli Yayınlar
- Chicago Daily Tribune, Jan 29, 1895.
- New York Times, Jan 29, 1895.
- New York Times, May 9, 1895.
- The Manchester Guardian, Apr 10, 1895.
- The Manchester Guardian, Jan 29, 1895.
- The Scotsman, Apr 16, 1895.
- The Scotsman, Apr 30, 1895.
- The Times, Apr 28, 1895.
- The Washington Post, Jan 29, 1895.
- 3. Araştırma ve Tetkik Eserler
- AZAP, Eralp Yaşar, Bitlis Salnameleri (Devlet-Vilayet-Maarif), Betav Yayınları, İstanbul 2017.
- CIRIK, Bülent, Doğu Anadolu’da Türk-Kürt-Ermeni İlişkileri, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2016.
- ÇELEBYAN, Antranik, Antranik Paşa, Çev. Mariam Arpi, Peri Yayınları, İstanbul 2003.
- DEMİRTAŞ, Mehmet, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarsında Bitlis Vilayeti'nde Nüfus”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. IX, Sayı:1, 2007, s. 131-149.
- GAWRYCH, George, The Crescent and the Eagle: Ottoman Rule, Islam and the Albanians (1874-1913), Tauris 2006.
- GÜLMEZ, Nurettin, “Tahkik Hey’eti Raporlarına Göre 1894 Sason İsyanı” Belleten, Cilt LXX, Sayı: 258, Ağustos 2006, s.695-741.
- Hüseyin Nazım, Ermeni Olayları Tarihi I, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1993.
- YILDIRIM, Tahsin- Hüseyin Nazım, Hatıralarım, Ermeni Olaylarının İç Yüzü, Selis Kitaplar, İstanbul 2003.
- KARACA, Ali, Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899), Eren Yayınları, İstanbul 1993.
- KARPAT, Kemal, Ottoman Population 1830-1914 Demographic and Social Characteristics, The University Of Wisconsin Press, Wisconsin 1985
- KIRMIZI, Abdulhamit, Abdülhamid’in Valileri Osmanlı Vilayet İdaresi 1895-1908, Klasik Yay., İstanbul 2007.
- MAYEWSKİ, Van ve Bitlis Vilayetlerinin Askeri İstatistiki, Rusçadan Mütercimi: Mehmed Sadık, Matbaa-i Askeriye, İstanbul 1330/1914.
- MİLLER, Owen, Sasun 1894: Mountains, Missionaries and Massacres at the End of the Ottoman Empire, PhD dissertation in the Graduate School of Arts and Sciences, Columbia University, 2015.
- Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları, I, (Belge No 22), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara 1985.
- SELVİ, Haluk, “Amerikalı Misyoner George P. Knapp ve Bitlis’te Ermeni Olayları (1893- 1896)”, Ermeni Ayaklanmaları (1894-1909) Sempozyumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
- SELVİ, Haluk, Mihran Damadyan: Bir Ermeni Komitecinin İtirafları, Timaş Yay., İstanbul 2009.
- ŞAŞMAZ, Musa, İngiliz Konsolosları ve Ermenilerin Katliamı İddiaları (1878-1914), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2013.
- ŞAŞMAZ, Musa, Kürt Musa Bey Olayı, Kitabevi, İstanbul 2004.
- Correspondence relative to the Armenian Question, and reports from her Majesty's Consular Officers in Asiatic Turkey, Presented to both Houses of Parliament by Command of Her Majesty, London 1896.
- YÜKSEL, Mevlüt, “Erzurum, Bitlis ve Mamûretülaziz Vilâyetlerindeki Ermeni İsyanları (1890-1905)”, Ermeni Araştırmaları, Sayı 43, 2012, s. 165-194.
| APA | çoban h (2020). Bitlis Valisi Hasan Tahsin Paşa ve Ermeni Olayları (1891-1895). , 147 - 169. 10.9737/hist.2020.824 |
| Chicago | çoban harun Bitlis Valisi Hasan Tahsin Paşa ve Ermeni Olayları (1891-1895). (2020): 147 - 169. 10.9737/hist.2020.824 |
| MLA | çoban harun Bitlis Valisi Hasan Tahsin Paşa ve Ermeni Olayları (1891-1895). , 2020, ss.147 - 169. 10.9737/hist.2020.824 |
| AMA | çoban h Bitlis Valisi Hasan Tahsin Paşa ve Ermeni Olayları (1891-1895). . 2020; 147 - 169. 10.9737/hist.2020.824 |
| Vancouver | çoban h Bitlis Valisi Hasan Tahsin Paşa ve Ermeni Olayları (1891-1895). . 2020; 147 - 169. 10.9737/hist.2020.824 |
| IEEE | çoban h "Bitlis Valisi Hasan Tahsin Paşa ve Ermeni Olayları (1891-1895)." , ss.147 - 169, 2020. 10.9737/hist.2020.824 |
| ISNAD | çoban, harun. "Bitlis Valisi Hasan Tahsin Paşa ve Ermeni Olayları (1891-1895)". (2020), 147-169. https://doi.org/10.9737/hist.2020.824 |
| APA | çoban h (2020). Bitlis Valisi Hasan Tahsin Paşa ve Ermeni Olayları (1891-1895). History Studies, 12(1), 147 - 169. 10.9737/hist.2020.824 |
| Chicago | çoban harun Bitlis Valisi Hasan Tahsin Paşa ve Ermeni Olayları (1891-1895). History Studies 12, no.1 (2020): 147 - 169. 10.9737/hist.2020.824 |
| MLA | çoban harun Bitlis Valisi Hasan Tahsin Paşa ve Ermeni Olayları (1891-1895). History Studies, vol.12, no.1, 2020, ss.147 - 169. 10.9737/hist.2020.824 |
| AMA | çoban h Bitlis Valisi Hasan Tahsin Paşa ve Ermeni Olayları (1891-1895). History Studies. 2020; 12(1): 147 - 169. 10.9737/hist.2020.824 |
| Vancouver | çoban h Bitlis Valisi Hasan Tahsin Paşa ve Ermeni Olayları (1891-1895). History Studies. 2020; 12(1): 147 - 169. 10.9737/hist.2020.824 |
| IEEE | çoban h "Bitlis Valisi Hasan Tahsin Paşa ve Ermeni Olayları (1891-1895)." History Studies, 12, ss.147 - 169, 2020. 10.9737/hist.2020.824 |
| ISNAD | çoban, harun. "Bitlis Valisi Hasan Tahsin Paşa ve Ermeni Olayları (1891-1895)". History Studies 12/1 (2020), 147-169. https://doi.org/10.9737/hist.2020.824 |
