FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE

Musali, Namig

FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE

Namiq MUSALI (Kastamonu Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Kastamonu, Türkiye)

Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi

12 2

Yıl: 2019 Cilt: 14 Sayı: 1 Sayfa Aralığı: 83 - 109 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 07-11-2020

FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE

Öz:

Gaznelilerden Kaçarlara kadar yaklaşık bin yıl boyunca İran’ı yönetmişolan Türk hanedanlarının iktidarı döneminde Farsçanın yanı sıra Türkçeninde devlet dili seviyesinde kullanıldığı iyi bilinen bir gerçektir. Bu sürezarfında Türkçe, İran’da sarayın ve ordunun konuşma dili olmanın yanısıra zaman zaman resmî yazı dili olarak da işlev görmüştür. Özellikle deSafevîler döneminden kalma çok sayıda Türkçe belge günümüze ulaşmıştır.Araştırmalarımız sırasında bulduğumuz Feth Ali Şah Kaçar’ın ÇağatayTürkçesiyle yazılmış olan bir fermanı Kaçarlar devrinde de Türkçenin resmîyazı dili olarak kısmen kullanılmaya devam ettiğini kanıtlayacakniteliktedir. 1221 yılı Şevval ayına (12.12.1806 - 09.01.1807) ait bu yarlık, adıgeçen şahın önemli münşîlerinden olan Mirza Muhammed Razî Tebrizîtarafından kaleme alınmış olup, devlet adamı Mirza Muhammed ŞefiBendpeyî’nin sadrazam makamına atanmasıyla ilgilidir. Belgenin elyazmasıTahran’daki İran İslâmî Şûrâ Meclisi Kütüphanesi’nde 1453/15 arşivnumarasıyla kayıtlıdır. Makale kapsamında söz konusu belgenintranskripsiyonu ve günümüz Türkçesine çevirisi gerçekleştirilmiş, tarihî birkaynak olarak incelenmiş ve değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelime:

ON A DECREE of FATH ALI SHAH QAJAR WRITTEN in CHAGATAI TURKISH

Öz:

It is a well-known fact that, during the reign of Turkish dynasties, which ruled Iran for a period of about a thousand years from the Gaznavids to the Qajars, Turkish were also used as a state language besides Persian. In this epoch, in addition to becoming a spoken language in the palace and army in Iran, Turkish also functioned as an official written language from time to time. Particularly, many Turkish documents dated from the Safavid period have reached our time. During our research, we found the decree issued by Fath Ali Shah Qajar in the Chagatai Turkish language, which proves that, the Turkish language continued to be partially used for official purposes under the Qajar rule. This decree (yarlık) dated Shawwal 1221 A.H. (corresponding to 12.12.1806-09.01.1807) on appointment of statesman Mirza Muhammad Shafi Bendpei to the position of the Grand Vizier was written by Mirza Muhammad Razi Tabrizi, one of the important secretaries of Fath Ali Shah. A manuscript of this document is stored in the library of Iranian Islamic Consultative Assembly in Tehran under number 1453/15. The document was transcribed and translated into modern Turkish which is presented in the current article. Furthermore, it was studied and evaluated as a historical source.

Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık

Aliyarov, Süleyman vd. (1989). Azerbaycan Tarihi Üzre Kaynaklar. Bakü: Azerbaycan Devlet Üniversitesi Neşriyatı.
Ârînpûr, Yahyâ (1350). Ez Sabâ tâ Nîmâ: Târîh-i 150 Sâle-i Edeb-i Fârsî. I. c. Tahrân: İntişârât-ı Zevvâr.
Astarâbâdî, Mîrzâ Mehdî Hân (1374). Senglâh (Ferheng-i Türkî be Fârsî ez sede-i devâzdehom-i hicrî). Vîrâstâr: Rûşen Hiyâvî. Tahrân: Neşr-i Merkez.
Aydoğmuşoğlu, Cihat (2013). “Safevî Çağına Ait Üç Türkçe Mektup ve Değerlendirilmesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt: 53, Sayı: 2, s.411-420.
Aytaş, Gıyasettin (2011). Belgeler Işığında Şah İbrahim Veli Ocağı. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
Bacque-Grammont, Jean-Louis (1985). “Deux lettres de Murad Akkoyunlu (Études turco-safavides, VII)”, Journal Asiatique, 273/1-2, p.163-182.
Balcı, Mustafa (2017). “Finkesten Antlaşması ve Tarihî Bir Vesika Olarak Antlaşmanın Türkçe Metni”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 15, s.7-28.
Bérard, Victor (1910). Révolutions de la Perse; les provinces, les peuples et le gouvernement du roi des rois. Paris: Librairie Armand Colin.
Bûhârî, Şeyh Süleyman Efendi (1298). Lügat-ı Çağâtâyî ve Türkî-i Osmânî. İstanbul: Mihrân Matbaası.
Caferoğlu, Ahmet (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Çete, Mehmet (2007). Türkiye – İran İlişkileri (1919-1938). Yüksek Lisans Tezi. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Demirci, Jale (1998). “Nevayi’nin Azerbaycan Sahasına Etkisi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt: 38, Sayı: 1-2, s.1-11.
Digital Islamic Consultative Assembly Library (ICAL). http://dlib.ical.ir/faces/search/bibliographic/biblioFullView.jspx?_afPfm=13n3 s828fd (02.12.2017)
Diyanet İşleri Başkanlığı. Kur’an-ı Kerim Meali. http://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf (erişim tarihi: 26.01.2018)
Donuk, Abdülkadir (1988). Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvanlar ve Terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
Drouville, Gaspard (1828). Voyage en Perse, fait en 1812 et 1813. Tome II. Paris: Chez Masson et Yonet.
Efdalü’l-Mülk, Gulâm Hüseyin. Kürrâsetü’l-Ma‘î. Telif tarihi: 1312 h. İran İslâmî Şûrâ Meclisi Kütüphanesi’ne mahsus yazma nüsha, No. 9452.
Erdekânî, Hüseyin Mahbûbî (1374). Çihil Sâl-ı Târîh-i İran (ta‘lîkât ber el-Meâsîr ve’l-Âsâr der ahvâl-ı ricâl-ı devre-yü derbâr-ı Nâsırî). I. c. Be kûşiş-i Îrec Afşâr. Tahrân: İntişârât-ı Esâtîr.
Fekete, Lajos (1936). “İran Şahlarının İki Türkçe Mektubu”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, Cilt: 5, s.269-277.
Fekete, Lajos (1977). Einführung in die persische Paläographie: 101 persische dokumente (Aus dem Nachlass des Verfassers herausgegeben von György Hazai). Budapest: Akadémiai Kiadó.
Güzeldir, Muharrem (2002). Abuşka Lügati: Giriş – Metin – İndeks. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Hasanzade, Tahire (2014). XVIII-XIX. asır Afşarlar ve Kacarlar Devrinin Görkemli Azerbaycan Türkleri (Mehdi Bamdad’ın “Tarih-i Rical-i İran” eseri esasında). Bakü: Elm ve Tahsil Neşriyatı.
Heyet, Cevad (1376). Azerbaycan Edebiyat Tarihine Bir Bakış. I. c. Tahrân: Varlık Dergisi Yayını.
Heyet, Rıza (2005). XIX. Yüzyıldan Günümüze İran’da Türkçe Basın-Yayın Hayatı. Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Hidâyet, Rızâkulı Hân (1295). Mecmaü’l-Füsahâ. II. c. Tahrân: Çâp-ı Sengî.
Hüseynli, Ziver (2014). “Safevî Padişahlarının Türkçe Mektupları”, Filologiya Meseleleri, No. 6, s.174-186.
Jaubert, Pierre-Amédée (1821). Voyage en Arménie et en Perse: fait dans les années 1805 et 1806. Paris: Chez Pelicier et Nepveu.
Jukovsky, Vasiliy Andreyeviç (1808). “O Persii”, Vestnik Yevropı, Çast 40, No. 15, s.232- 264.
İlimli Usul, Dilber (2016). İlhanlı Döneminde Uygurlar. Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
İ‘timâdü’s-Saltana, Marağalı Muhammed Hasan Hân (2009). Hayrât-ı Hasân. Fars dilinden tercüme eden, önsözün müellifi, göstericilerin ve kayıtların tertipçisi: Tahire Hasanzade. Bakü: Nurlan Neşriyatı.
İ‘timâdü’s-Saltana, Muhammed Hasan Hân (1357). Sadrü’t-Tevârîh. Tashîh, tahşiye, tevzîh ve fihristhâ ez Muhammed Müşîrî. Tahrân: İntişârât-ı Rûzbihî.
İ‘tizâdü’s-Saltana, Alikulı Mîrzâ Fahrî Kacar (1379). Dîvân. Be kûşiş-i Ahmed Keremî. Tahrân: İntişârât-ı Mâ. İsfahâniyân, Kerîm vd. (1385). Esnâd-ı Târîhî-i Hânedân-ı Gaffârî. Tahrân: Bünyâd-ı Mevkûfât-ı Dr. Mahmûd Afşâr.
Kâcâr, Feth Ali b. Kelbali. Behcetü’l-Lügat. Telif tarihi: 1277 h. İran Milli Kütüphanesi’ne mahsus yazma nüsha, No. 1336.
Karadeniz, Yılmaz (2004). Kaçar Hanedanı (1795-1925). Doktora Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Komisyon (2010). Arşiv Belgelerinde Osmanlı – İran İlişkileri. I-II. c. Yayın Komisyonu Başkanı: Mustafa Budak. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
Kotzebue, Moritz von (1825). Reise nach Persien mit der russischkaiserlichen Gesandtschaft im Jahre 1817. Wien: Kaulfuß und Krammer.
Kunos, Ignaz (1902). S̆ejx Sulejman Efendi’s C̆agataj-Osmanisches Wörterbuch: Verkürzte und mit deutscher Übersetzung versehene Ausgabe. Busapest: A Magyar Néprajzi Társaság Keleti Szakosztályának Kiadyányal.
Kütükoğlu, Mubahat (1994). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı.
Malik National Library and Museum Institution. http://malekmuseum.org/artifact/search?txt=%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DA %A9%DB%8C (erişim tarihi: 21.11.2018).
Mecmua, İran İslâmî Şûrâ Meclisi Kütüphanesi’ne mahsus yazma nüsha, No. 1453/15.
Mecmua, Melik Milli Kütüphanesi’ne mahsus yazma nüsha, No. 1393.04.06151/109.
Miandoab, Nasrin Zabeti (2010). Muhammed bin ‘Abdu’s-Sabûr-ı Hôyî, Hulâsa-i Abbâsî (inceleme-çeviri-dizin). Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Muhammed Rıza ve Abdülcemil Nasîrî (1392). Ferheng-i Nasîrî. Be kûşiş-i Hasan Cevâdî ve Williem Floor. Tahrân: Kitâbhâne, Mûze ve Merkez-i Esnâd-ı Şûrâ-yı İslâmî (Tebriz: Aydın).
Müstevfî, Abdullah (1384). Şerh-i Zindegânî-i Men. II. c. Tahrân: İntişârât-ı Zevvâr.
Nâdir Mîrzâ (1360). Târîh ü Coğrâfî-i Dârü’s-Saltana-i Tebriz. Bâ mukaddime-yü şerh ü ta‘lîkât ü tanzim-i fihristhâ-yı lâzim ez Muhammed Müşîrî. Tahrân: İntişârât-ı İkbâl.
Nağıyeva, Cennethanım (2001). Azerbaycan’da Nevâî. Bakü: Tural-E Neşriyat Poligrafiya Müessesesi.
Nâ’înî, Muhammed Ca‘fer (1353). Câmi‘-i Ca‘ferî. Be kûşiş-i Îrec Afşâr. Tahrân: Encümen-i Âsâr-ı Millî.
Nezir Ali. Lügat-i Cağatâyî, İran İslâmî Şûrâ Meclisi Kütüphanesi’ne mahsus yazma nüsha, No. 9176.
Ölmez, Zuhal Kargı (1998). “Çağatayca Sözlükler”, Kebikeç, Sayı: 6, s.137-144.
Rahimi, Farhad (2018). “Çağatay Türkçesi Sözlükleri Bibliyografyası”, TEKE (Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi), Sayı: 7/1, s.69-104.
Râvendî, Murtazâ (1386). Târîh-i İctimâ‘î-i Îrân. IV c. (bahş-ı evvel). Tahrân: İntişârât-ı Nigâh.
Rumlu, Hasan Bey (1389). Ahsenü’t-Tevârîh. Tashîh ve tahşiye: Abdülhüseyin Nevâyî. I. c. Tahrân: İntişârât-ı Esâtîr.
Sâlâriyân, İsmail (1394). “Asl-ı Metn-i Ahdnâme-i Finkeniştayn be zebân-ı Türkî bâ Tesvir ü Tercüme”, http://salariyan.arzublog.com/post-63532.html (makalenin online yayın tarihi: 6 Mordâd 1394 / 28 Temmuz 2015).
Sîçânî, Mehdî Kerîmiyân ve Târomserî, Zehrâ Abdullâhî (1388). “Ma‘rufî-i Mecmua-i Nüsah-ı Hattî be Zebân-ı Türkî-i Kitâbhâne-i Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî”, Peyâm-ı Bahâristân, devre-i 2, sâl-ı 1, şomâre-i 4, s.627-652.
Simnânî, Penâhî (1376). Feth Ali Şâh Kâcâr: Sukût der Kâm-ı İsti‘mâr. Tahrân: İntişârât-ı Nümûne.
Sipihr, Abdü’l-Hüseyin Han (1386). Yâddâşthâ-yı Melikü’l-Müverrihîn ve Mirâtü’l- Vakâyi‘-i Muzafferî. Bâ tashîhât ü tevzîhât ü mukaddimehâ-yı Abdü’l-Hüseyin Nevâyî. I. c. Tahrân: Mîrâs-ı Mektûb.
Storey, Charles Ambrose (1972). Persidskaya literatura: bio-bibliografiçeskiy obzor v tryox çastyax. Perevel s angliyskogo, pererabotal i dopolnil Y. E. Bregel. Moskva: Glavnaya Redaksiya Vostoçnoy Literaturı.
Sümer, Faruk (2013). Oğuzlar (Türkmenler). Çev. Ramiz Asker. Bakü: TÜRKSOY.
Sümer, Faruk (1992). Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Sümer, Faruk (1999). Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları. I. c. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
Sykes, Percy Molesworth (1915). A History of Persia. Vol. II. London: Macmillan and Co.
Tâcbahş, Ahmed (1353). “Matlabî çend der bâre-i sefâret-i Muhammed Rıza Beg sefîr-i Şâh Sultân Hüseyin be derbâr-ı Lui-i Çehârdehom”, Berresîhâ-yı Târîhî, No. 53, s.15-46.
Tahrânî, Mîrzâ Mehdî Nevvâb (1376). Destûrü’l-A‘kâb (risâle-i intikâdî ve siyâsî ez evâil-i asr-ı Kâcâr). Tahrân: Neşr-i Târîh-i Îrân.
Tebrîzî, Muhammed b. Hüseyin. Lügatnâme-i Târîh-i Cihângüşâ-yı Cüveynî. Telif tarihi: 1317 h. İran İslâmî Şûrâ Meclisi Kütüphanesi’ne mahsus yazma nüsha, No. 9311, v.249a-261a.
Terbiyet, Muhammed Ali (1314). Dânişmendân-ı Azerbaycan. Tahrân: Matbaa-i Meclis.
Thúry, Józseftől (1903). A "Behdset-ül-lügat" czímű csagatáj szótár. Budapest: Kiadja A Magyar Tudományos Akadémia.
Velyaminov-Zernov, Vladimir (1868). Slovar djagataysko-turetskiy. St. Petersburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk.
Yazıcı, Tahsin (1995). “Feth Ali Şah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 12, İstanbul, s.451-452.
Yılmaz, Selçuk (2016). M. Pavet De Courteille’nin “Dictionnaire Turk-Oriental” Adlı Sözlüğünün Türkiye Türkçesine Çevirisi ve Leksikolojik İncelemesi. Yüksek Lisans Tezi. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Zerinezade, Hasan (1962). Fars Dilinde Azerbaycan Sözleri (Safevî Devri). Bakü: İlimler Akademisi Neşriyatı.

APA	Musali N (2019). FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE. , 83 - 109.
Chicago	Musali Namig FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE. (2019): 83 - 109.
MLA	Musali Namig FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE. , 2019, ss.83 - 109.
AMA	Musali N FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE. . 2019; 83 - 109.
Vancouver	Musali N FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE. . 2019; 83 - 109.
IEEE	Musali N "FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE." , ss.83 - 109, 2019.
ISNAD	Musali, Namig. "FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE". (2019), 83-109.

APA	Musali N (2019). FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 14(1), 83 - 109.
Chicago	Musali Namig FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 14, no.1 (2019): 83 - 109.
MLA	Musali Namig FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, vol.14, no.1, 2019, ss.83 - 109.
AMA	Musali N FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. 2019; 14(1): 83 - 109.
Vancouver	Musali N FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. 2019; 14(1): 83 - 109.
IEEE	Musali N "FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE." Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 14, ss.83 - 109, 2019.
ISNAD	Musali, Namig. "FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE". Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 14/1 (2019), 83-109.