HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI)
Yıl: 2019 Cilt: 28 Sayı: 28 Sayfa Aralığı: 1 - 22 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 17-12-2020
HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI)
Öz: Hazar arkeolojisi, 1949-51 senelerinde Mikhail Artamonov tarafından yürütü-len Sarkel şehri kazılarıyla başlamıştır. Söz konusu yer Don ile Donets nehirlerinin birleşme noktasının yaklaşık 50 km yukarısında bulunmaktadır. Artamonov’un belirttiğine göre Sarkel şehri ve kalesi Bizanslıların maddi desteği ve danışman-lığı ile Hazarlar tarafından inşâ edilmiştir.Yapılan kazılarda şehirde birçok meydan tepit edilmiş, şehri çevreleyen savun-ma hatlarının tuğla duvarlardan oluştuğu anlaşılmıştır. Ayrıca şehir suru dışında da yerleşim yerlerine rastlanmıştır. Bu da göstermektedir ki muhtemelen, surla çev-relenen şehir daha çok savaş ya da zor zamanlarda halk tarafından kullanılmıştır.Özellikle 10. yüzyıla ait buğday ambarlarının, orak ve buğday öğütmek için çeşitli âletlerin bulunması ziraatın oldukça yaygın olduğunu kanıtlamaktadır. Bu-nunla birlikte Sarkel’de üretim ziraatle sınırlı değildir; demirci ocaklarının ve seramik atölyerinin tespit edilmiş olması zenâatte de ileri bir seviyeyi gösterir. Söz konusu şehirde oldukça önemli bir role sahip Sarkel Kalesi, “Beyaz/Ak Kale/ Kule” ya da “Beyaz/Ak Ev” anlamına gelmektedir. Aslında söz konusu kale iki iskân dönemine sahiptir. Birincisi garnizon, ikincisi ise tam anlamı ile “şehir” olarak varlık göstermesidir. Sarkel birçok ticâret yolunun kesişme noktasında yer aldığından zamanla gümrük görevini de üstlenmiştir.Sarkel’in inşâsında kullanılan ve Bizans tuğlalarından farklı olan tuğlalar üzerin-de bir kısmı işâret, bazıları harf, simge, insan ve hayvan figürü olan, tamga niteliği taşıyan işaretlerin önemli bir bölümü erken devir Orta ve İç Asya Türk sanatı ve kültürüne ait bir takım özellikler barındırmaktadır. Sarkel’deki arkeolojik bulun-tular oldukça fazla çeşide ve sayıya sahiptir. Keramik kaplar, çeşitli takılar, kemik eşyalar, silâh âletleri başta olmak üzere pek çok buluntu ele geçmiştir. Bunların bir kısmı yerel üretim bir kısmı ise ticâret, ganîmet ya da hediye olarak gelen eserlerdir. Sarkel Kalesi’nin aynı zamanda İpek Yolu üzerinde yer alması ve Hristiyan, Yahudi, Müslüman, Şamanist inançlara mensup topluluklar ile Saltov gibi bir takım kültür-leri bünyesinde barındırmış olması bölgedeki buluntu çeşitliliğini arttırmıştır.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- Abbasoğlu, Gülşen, Bizans Dönemi’nde Kherson, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erken Hristiyanlık ve Bizans Sa-natları Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale, 2015.
- Afanas’yev, G. E., “O Stroitel’nom Materiale i Metrologii Hazaro-Alanskih Gorodiş Basseyna Dona”, Povolskaya Arheologia, No.2, 2012, s. 29-52.
- Artamonov, M. İ., Hazar Tarihi: Türkler, Yahudiler, Ruslar, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2004, s. 23.
- Brook, Kevin Alan, Türk İmparatorluğu, Hazar Yahudileri, çev. İsmail Tulça-lı, Nokta Kitap, İstanbul, 2005.
- Çoruhlu, Yaşar, “Osmanlılardan Önce Kuzey Karadeniz ve Doğu Avrupa’da Türk Sanatı”, Gora Halk Sanatı, Uluslararası Kalkınma ve İşbirliği Derneği Kültür Yay., İstanbul, 2007, s. 42-68.
- Fetisov, Alexander, “The “Rurikid Sign” from the B3 Church at Basarabi-Murfat-lar”, Studia Patzinaka, 4.1, 2007, s. 29-44.
- Flörov, V. S. - V. E. Flörova, “Znaki na Kiripiçah Semikarakorskoy Kreposti”, Povolskaya Arheologiya, No.4 (14), 2015, s. 92-115.
- Flörov, V. S., “Çetvertnıy İzmeryaemıy Priznak Hazarskih Kiripiçey-Udelnıy Ves”, Povolskaya Arheologiya, No.4 (18), 2016, s. 8-22.
- Flörov, V. S., Goroda i Zamki Hazarskogo Kaganata. Arheologiçeskaya Real’nost’. M.:Mostı Kul’turı, 2010.
- Flörov, V. S., Rannesrednevekovıe Yurtobraznıe Jilişa Vostoçnoy Evropı, Ins-titut Rossisykoy Akademii Nauk, Moskva, 1996.Flörova, V. E., Graffiti Hazarii, Moskva 1997.
- Flörova, V. E., “Kostyanıe Detali Lukov, Kolçanov i Naluçiy Beloy Beji, Stepi Evropı v Epohu Srednevekov’ya”, Trudı po Arheologii, Donetsk, 2000, s.101-116.
- Flörova, V. E., Obrazı, Syujeti Mifologii Hazarii, Evreyskiy Universitet v Moskve, Moskva, 2001.
- Garam, Éva, Das Awarenzeitliche Gräberfeld von Tiszafüred (Cemeteries of the Avar Period) (567-829) in Hungary,Vol.3, Akadémiai Kiadó, Buda-pest, 1995.
- Gömeç, Saadettin, “Kırım Bölgesinde İlk Türkleşme Bölgeleri”, Turkish Studi-es, Vol.4/3, 2009, s.1013-1023.
- Görgünay, Neriman, Oğuz Damgaları ve Göktürk Harflerinin El Sanatları-mızdaki İzleri, TTK Basımevi, Ankara, 2002.
- Güllüdağ, Nesrin, “Türklerde Damga Geleneği ve Nogay Türklerinin Damgaları Üzerine Bir İnceleme”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, C. 3, S. 6, Ocak 2015, s.132-150.
- Hoppal, Mihaly, Şamanlar ve Semboller: Kaya Resmi ve Göstergebilim, çev. Fatih Sel, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2012.
- İbekeyeva, Saule, Göktürk Devri Kaya Resimleri,Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 2015.
- Kalinina, T. M. -V.S. Flörov-V.Ya., Petruhin, Hazaria v Krosskul’turom Prost-ranstve, Rukopisanie Pamyatniki Drevney Rusi, Moskva, 2014.
- Karatay, Osman “Karadeniz’de İlk Ruslar ve Şarkel’in İnşası”, Belleten, LXXIV/269, Nisan 2010, s.69-108.
- Komar, Aleksey V., “Poyasnıe Naborı IX-X.vv. s “Mifologiçeskimi” Syujetami”, Between Byzantium and the Steppe, Archaeological and Historical Studies in Honour of Csanád Bálint on the Occasion of his 70th Birt-hday, Institute of Archaeology Research Centre for the Humanities Hun-garian Academiy of Sciences, Budapest, 2016, s. 545-556.
- Kononov, Andrey Nikolayeviç, “Türk Lehçelerinde Renk Adlarının Semantiği”, çev. Reshide Adzhumerova ve Emine Atmaca, Gazi Türkiyat Dergisi, Güz 2015/17, s. 185-204.
- Kubarev, Gleb V., Kul’tura Drevnıh Tyurok Altaya (po Materialam Pamyat-nikov),Akademiya Nauk Sibirskoe Otdelineie İnstitut Arheologii i Etnog-rafii, Novosibirsk, 2005.
- Kurat, Akdes Nimet, IV.-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fa-kültesi, Ankara, 1972.
- Murad Eldarov, İslamiyet’in Hazarlar Arasında Yayılması, Erciyes Üniversi-tesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 2006.
- Ögel, Bahaeddin, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi : Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre, TTK, Ankara, 1988.
- Oktay Çerezci, J. Özlem, “Hazar Dönemi’ne ait Kemik Objeler Üzerindeki Tas-virler Üzerine Bir Değerlendirme”, XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirile-ri 02-05 Kasım 2016, C.1, Sakarya Üniversitesi, Sakarya, 2017, s. 441-454.
- Oktay, J. Özlem, VI-IX. Yüzyıllarda Orta ve İç Asya’da Maden Sanatı: Gök-türk Devri, MSGSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2013.
- Pletneva, S. A., Oçerki Hazarskoy Arheologii, Mostı Kul’turı, Moskva, 1999.
- Rogozhinskii, Alexei E. – Sergey A . Yatsenko, “The Ancient Tamga-Signs of So-uth East Kazakhstan and their Owners: The Route from East to West in the 2nd Century BCE – 2nd Century CE”, The Silk Road,13, 2015, s. 109-125.
- Studzitskaya, S. V., “Tema Kosmiçeskoy Ohotı i Obraz Fantastiçeskogo Zverya i İzobrazitel’nıh Pamyatnikah Okunevskoy Kul’turı”, Okunevskiy Sbornik Kul’tura. Antropologiya,Spb., 1997, s. 251-262.
- Taşağıl, Ahmet, “Hazarlar”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 17, İstanbul, 1998, s. 117-120.
- http://en.wikipedia.org/wiki/Sarkel, 08.11.2018.
- http://sarkel.ru/istoriya/sarkel_belaya_vezha_krepost_kotoruju_mi_poterjali/, 08.08.2012.
- http://www.khazaria.com/sarkel.html, 18.09.2018.
- https://www.academia.edu/28827897/Yatsenko_S.A._Tamga-signs_of_Iranian-Speaking_Peoples_of_Antiquity_and_Early_Middle_Ages_Znaki-tamgi_iranoyazychnykh_narodov_drevnosti_i_rannego_srednevekovya_._Moscow_Vostochnaya_literatura_2001_190_pp._36_pls._ISBN_5-02-018212-5, 14.10.2018
| APA | OKTAY ÇEREZCI J (2019). HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI). , 1 - 22. |
| Chicago | OKTAY ÇEREZCI JALE OZLEM HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI). (2019): 1 - 22. |
| MLA | OKTAY ÇEREZCI JALE OZLEM HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI). , 2019, ss.1 - 22. |
| AMA | OKTAY ÇEREZCI J HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI). . 2019; 1 - 22. |
| Vancouver | OKTAY ÇEREZCI J HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI). . 2019; 1 - 22. |
| IEEE | OKTAY ÇEREZCI J "HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI)." , ss.1 - 22, 2019. |
| ISNAD | OKTAY ÇEREZCI, JALE OZLEM. "HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI)". (2019), 1-22. |
| APA | OKTAY ÇEREZCI J (2019). HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI). Sanat Tarihi Yıllığı, 28(28), 1 - 22. |
| Chicago | OKTAY ÇEREZCI JALE OZLEM HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI). Sanat Tarihi Yıllığı 28, no.28 (2019): 1 - 22. |
| MLA | OKTAY ÇEREZCI JALE OZLEM HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI). Sanat Tarihi Yıllığı, vol.28, no.28, 2019, ss.1 - 22. |
| AMA | OKTAY ÇEREZCI J HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI). Sanat Tarihi Yıllığı. 2019; 28(28): 1 - 22. |
| Vancouver | OKTAY ÇEREZCI J HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI). Sanat Tarihi Yıllığı. 2019; 28(28): 1 - 22. |
| IEEE | OKTAY ÇEREZCI J "HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI)." Sanat Tarihi Yıllığı, 28, ss.1 - 22, 2019. |
| ISNAD | OKTAY ÇEREZCI, JALE OZLEM. "HAZAR DÖNEMİ SARKEL ŞEHRİ, KALESİ VE BİR KISIM ARKEOLOJİK BULUNTU ÖRNEKLERİ (ORTA VE İÇ ASYA TÜRK SANATI BAĞLANTILARI)". Sanat Tarihi Yıllığı 28/28 (2019), 1-22. |
