Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı
Yıl: 2019 Cilt: 0 Sayı: Ö5 Sayfa Aralığı: 23 - 36 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.29000/rumelide.606066 İndeks Tarihi: 10-03-2021
Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı
Öz: Yansıma sözcükler, doğanın, insanların veya hayvanların çıkarmış oldukları seslerin taklitedilmesiyle oluşan sözcükler olarak tanımlanabilir. Dilbiliminde bu tür sözcüklere İng. onomatopeia,mimetic word, echo word, echoism, imitative word; Alm. lautmalerei, schallnachahmung; Osm. lafzıtaklidi, savt-ı taklidi; Rus. zvukopodrazhaniye; Tuv. öttünüg söster gibi adlar verilmektedir. Bütündünya dillerinde yansıma sözcüklere rastlanılır. Türk dilinin tüm alanlarında da söz varlığında çoksayıda yansıma sözcüğe rastlamak mümkündür. Türk dilinde bu yansıma sözcükler kimi zamançeşitli eklerle fiil haline getirilmektedir. Tuva Türkçesinde yansıma sözcüklere +IrA- (buzuracızırdamak);+(A)r- (dızıra- çatırdamak); +LA- (siile- şiddetle esmek); +rA- (şılıra- fışırdamak);+DA- (ııtta- ses çıkarmak); +A- (doğdura- gümbürdemek); +KIlA- (dıŋgıla- şakırdamak); +KAyn-(daldırtkayın- hışırdayıp durmak) ve +GIr(A)- (kaŋgıra-, çıngırdamak) gibi ekler getirilmeksuretiyle fiiller türetilmektedir. Bu sahada ayrıca yansıma sözcükler yardımcı fiiller ile birlikte dekullanılabilmektedir. Tuva Türkçesinde yansıma sözcüklerle birlikte de- ve kıl-, kın- ve kılın- gibiyardımcı fiiller kullanılmaktadır. Bu yardımcı fiiller, bir sesin aniden ortaya çıktığını göstermektedir.Tuva Türkçesi gramerlerinde “dürgen vid” (anilik görünüşü) olarak isimlendirilen bu kullanımlar içinşu örnekler verilebilir: çıjırt de- “gürültü yapmak”, dırbaş de- “irkilmek”; dazırt kın- “çatırdamak”,dıylaş kın- “sallamak”; dırt kıl- “aniden vurmak”, tok kıl- “vurmak”; karaş kılın- “görünüpkaybolmak”, kıŋgırt kılın- “çınlamak”. Bu çalışmada de-, kıl-, kın- ve kılın- yardımcı fiillerininyansıma sözcüklerle olan kullanımı üzerinde durulacaktır.
Anahtar Kelime: Structure of “onomatopetic word + de-, kıl- (kın-, kılın-)” in Tuvan Turkish
Öz: Onomatopoeia can be defined as this kind of words through the imitation of sounds from nature, animals, and humans. In linguistics, onomatopoeic words are given Eng. “Onomatopeia”, “mimetic words”, “echo words”, “echoism”, “imitative words”; Germ. “lautmalerei”, “schallnachahmung”; Ott. “lafz-ı taklidi”, “savt-ı taklidi”; Rus. “zvukopodrazhaniye”; Tuv. “öttünüg söster” such names. There are onomatopoeic words in all world languages. In the all areas of Turkish language, there are in large quantities of onomatopoetic words. In Turkish, onomatopoeic words can be derived with verb derivational suffixes. In Tuvan Turkish, there are suffixes derive denominal verbs, such as -IrA- (buzura- to sizzle); +(A)r- (dızıra- to scrunch); +LA- (siile- to blow); +rA- (şılıra- fizz); +DA- (ııtta- to clatter); +A- (dogdura- to rumble); +KIlA- (dıŋgıla- to clank); +KAyn- (daldırtkayın- to rustle) ve +GIr(A)- (kaŋgıra-, to tinkle). In addition, onomatopoetic words can be used with auxiliary verbs like de-, kıl-, kın- kılın- in Tuva Turkish. These auxiliary verbs indicate that a sound suddenly appears. The following examples can be given for these uses, which are called “dürgen vid” (instantaneous aspect) in Tuvan grammars: çıjırt de- “make noise”, dırbaş de- “be startled”; dazırt kın- “to scrunch”, dıylaş kın- “to shake”; dırt kıl- “suddenly hit”, tok kıl- “to hit”; karaş kılın- “to vanish”, kıŋgırt kılın- “to clang”. In this paper, we search these auxiliary verbs, onomatopoeic words, and their functions.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Derleme Erişim Türü: Erişime Açık
- Arıkoğlu, E., Kuular, K. (2003), Tuva Türkçesi Sözlüğü, Ankara, TDK.
- Darjay, A. (1991), Çetker Çetkizi, Toojular, Çeçen Çugaalar, Köjegeler, Demdegdelder, Kızıl, Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
- Darjay, A. (2009), Sagıştıŋ Istap Aarıır Ereezi, Toojular, Kızıl, Tıvanıŋ Yu. Ş. Kyunzegeş Attıg Nom Ündürer Çeri.
- Keçil-ool, E. D. (2004), Ekii Hünüm, Şülükter, Çeçen Çugaalar, Oçulgalar, Kızıl, Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
- Kuular, Ç. (2009), “Şoraan”, Ulug-Hem, Tıva Çogaalçılarnıŋ Setküülü, No 3 (55), Kızıl, Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri
- Monguş, D. A.; DORJU, K. B. (2001), Tıva Dıl, Ortumak Şkolanıŋ 6-7 Klastarınga Ööredilge Nomu, Kızıl, Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
- Monguş, D. A. (2003), Tıva Dıldıŋ Tayılbırlıg Slovarı, C. I, Novosibirsk, Nauka
- Monguş, D. A. (2011), Tıva Dıldıŋ Tayılbırlıg Slovarı, C. II, Novosibirsk, Nauka
- Tenişev, E. R. (1968), Tuvinsko-Russkiy Slovar, Moskva, İzdatel’stvo, Sovyetskaya Ensiklopediya
- Bussman, H. (2006), Routledge Dictionary of Language and Linguistics, London, Routledge.
- İmer, K. vd. (2011), Dilbilim Sözlüğü, İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi.
- İshakov F. G. , Pal’mbah, A. A. (1961), Grammatika Tuvinskogo Yazıka, Fonetika i Morfologiya, Moskva.
- Karaağaç, Günay (2013), Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Ankara, TDK.
- Pennisi, E. (2004), “The First Language?”, Evulotion of Language, Science, Vol. 333.
- Sat, Ş. Ç.; Salzıŋma E. B. (1980), Amgı Tıva Literaturalıg Dıl, Kızıl.
- Tosun, İ. (2017), “Tuva Türkçesinde {+GIr(A)-} Eki”, TÜRÜK, Yıl 5, Sayı 11, ss. 509-519.
- Traunmuller, H. (2003), “Clicks and the idea of a Human Protolanguage”, Umea University, Department of Philosophy and Linguistics, PHONUM 9, s.1-4.
- Türkçe Sözlük (2005). Ankara, TDK.
- Vardar B. (2002), Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Multilingual Yabancı Dil
- Zülfikar, H. (1995), Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler, Ankara, TDK.
| APA | Tosun İ (2019). Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı. , 23 - 36. 10.29000/rumelide.606066 |
| Chicago | Tosun İlker Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı. (2019): 23 - 36. 10.29000/rumelide.606066 |
| MLA | Tosun İlker Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı. , 2019, ss.23 - 36. 10.29000/rumelide.606066 |
| AMA | Tosun İ Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı. . 2019; 23 - 36. 10.29000/rumelide.606066 |
| Vancouver | Tosun İ Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı. . 2019; 23 - 36. 10.29000/rumelide.606066 |
| IEEE | Tosun İ "Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı." , ss.23 - 36, 2019. 10.29000/rumelide.606066 |
| ISNAD | Tosun, İlker. "Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı". (2019), 23-36. https://doi.org/10.29000/rumelide.606066 |
| APA | Tosun İ (2019). Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 0(Ö5), 23 - 36. 10.29000/rumelide.606066 |
| Chicago | Tosun İlker Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 0, no.Ö5 (2019): 23 - 36. 10.29000/rumelide.606066 |
| MLA | Tosun İlker Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, vol.0, no.Ö5, 2019, ss.23 - 36. 10.29000/rumelide.606066 |
| AMA | Tosun İ Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi. 2019; 0(Ö5): 23 - 36. 10.29000/rumelide.606066 |
| Vancouver | Tosun İ Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi. 2019; 0(Ö5): 23 - 36. 10.29000/rumelide.606066 |
| IEEE | Tosun İ "Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı." RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 0, ss.23 - 36, 2019. 10.29000/rumelide.606066 |
| ISNAD | Tosun, İlker. "Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı". RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi Ö5 (2019), 23-36. https://doi.org/10.29000/rumelide.606066 |
