Yıl: 2020 Cilt: 12 Sayı: 5 Sayfa Aralığı: 2651 - 2672 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.9737/hist.2020.936 İndeks Tarihi: 01-05-2021

Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları

Öz:
Kırım Hanlığı, Rusya İmparatorluğu’nun 1783 yılındaki ilhakı ile son bulmuştur. Bu tarihten itibaren siyasi, idari, sosyal ve kültürel tüm kurumları lağvedilen Kırım Türkleri Çarlık idaresinin takip ettiği Ruslaştırma siyaseti sonucu keskin bir dönüşüm yaşamıştır. Bu kırılma noktasının ardından Karanlık Yüzyılı sonlandıran Tercüman gazetesinin yayımlanması (1883) ve İsmail Gaspıralı’nın şekillendirdiği Cedîdcilik hareketi ile siyasette, sosyal hayatta ve basında millî ideallere sahip yeni bir aydın zümre yetişmiştir. 1905 Rus Devriminin yarattığı nispeten serbest koşullar siyasi kimlik arayışı doğrultusundaki faaliyetlere ivme kazandırırken 1917 Bolşevik Devriminin ardından Kırım Ahâlî Cumhuriyeti (1917-1918) kurulmuştur. Bu kısa bağımsızlık döneminin anlamlı yönü Kırım Hanlığından sonra ikinci kez Kırım Türklüğünün temsil edilmesidir. Kurultay Hükümeti adıyla da bilinen millî hükümet Bolşeviklerin silahlı hücumuna uğrayarak son bulmuştur. Nisan 1918’de Kırım’a giren Alman ordusu Bolşevikleri buradan çıkarsa da yarımada Kasım 1918’de önce İtilaf devletlerinin deniz gücünün akabinde de Denikin’e bağlı Beyaz Rus ordusunun işgaline uğramıştır. İkinci kez kısa süreli Bolşevik işgaline uğrayan Kırım’a bir süre sonra Wrangel kuvvetleri hâkim olsa da Kasım 1920’ye gelindiğinde Kırım’da son kez Bolşevikler üstünlük sağlamıştır. 18 Ekim 1921’de Kırım Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Kırım MSSC) ilan edilmiştir. Çalışmamızın amacı 1924-1928 yılları arasında Kırım MSSC’ni yöneten Veli İbrahim dönemi ve Onu yargılanmaya götüren süreçler hakkındaki tespitleri sunmaktır.
Anahtar Kelime:

The Soviet Crimea During the Reing of Veli Ibrahim

Öz:
The Crimean Khanate ended with the annexation of the Russian Empire in 1783. Since then,the Crimean Turks, whose political, administrative, social and cultural institutions have beenabolished, have undergone a sharp transformation as a result of the Russianization policypursued by the Tsarist administration. Following this breaking point, a new intellectualgroup with national ideals in politics, social life and the media has grown through thepublication of the Tercuman newspaper that ended the Dark Century (1883) and theJadidism movement shaped by İsmail Gaspıralı. While the relatively free conditions created by the Russian Revolution of 1905 accelerated activities in the pursuit of political identity,the People's Republic of Crimea (1917-1918) was established after the Bolshevik Revolutionof 1917. The meaningful aspect of this short period of independence is the representation ofCrimean Turkishness for the second time after the Crimean Khanate. The nationalgovernment, also known as the Congressional Government, ended with the armed attack ofthe Bolsheviks. Although the German army, which entered the Crimea in April 1918, leftthe Bolsheviks from here, the peninsula was occupied by the White Russian army affiliatedto Denikin in November 1918, following the sea power of the Allied powers. Although theWrangel forces dominated Crimea, which was subjected to the Bolshevik invasion for thesecond time, the Bolsheviks were dominant in Crimea for the last time in November 1920.On October 18, 1921, the Crimean Autonomous Soviet Socialist Republic (Crimean ASSR)was declared. The aim of our study is to present the findings about the period of Veli Ibrahim,who ruled the Crimean ASSR between 1924-1928 and the processes that led him to trial.
Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • AİBABİNA, Elena, “Monumental Stone Carvings of the Crimea, 14th-18th Centuries”, Islamic Art and Architecture in the European Periphery: Crimea, Caucasus and the Volga-Ural Region, Ed. B. Kellner-Heinkele, J. Gierlichs, B. Hever, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2008.
  • BEKİROVA, Gulnara, “Veli İbraimov”, 2015, https://ru.krymr.com/a/26982481.html, (E.T.09.03.2020).
  • BENNINGSEN, Alexandre A.- S. Enders Wimbush, Sultan Galiyev ve Sovyetler Birliğinde Milli Komünizm, Çev: B. Tanatar, Anahtar Kitaplar, İstanbul 1995.
  • BOÇAGOV, Arhip Kuzmiç, Milli Fırka: Natsionalnaya Kontrrevolyutsiya v Krımu, Krımskoe Gosudarstvennoe İzdatelstvo, Simferopol 1930.
  • BOROZDİN, İlya Nikolayeviç, “Kırım’da Tatar Medeniyeti Sahasında Yeni Keşifler”, Çev: Ahmet Raşid, Okuv İşleri, S. 8-9 (Aralık-Ocak), Kırım Maarif Komiserliği Neşri, Simferopol (Akmescid) 1925, s. 10-16.
  • BOZGÖZ, Aziz, Rus Hâkimiyeti Altında Kırım. Emel, S. 135 (Özel Sayı), Mart-Nisan 1983, s. 210-220.
  • “Cafer Seydahmet Yahudi Muhacirleri Hakkında”, Yañı Dünya, 13 Şubat 1926, № 36 (912).
  • CAWTHORNE, Nigel, Stalin: The Murderous Career of The Red Tsar, Arcturus Publishing Limited, London 2012.
  • Çernomorskie Zemletraseniya 1927 Goda i Sudbı Krıma, Krımgosizdat, Simferopol 1928.
  • ÇUBAROV, Elvedin, “Vatandaş Cenki ve Qırımdaki Açlıq”, Qırım Tarihı, Tezis Neşriyatı, Akmescid 2009, s. 146-150.
  • ÇUBAROV, Elvedin - Qurtiyev, Refat, “Qırım MSSC”, Qırım Tarihı, Tezis Neşriyatı, Akmescid 2009, s. 151-157.
  • Delo Veli İbraimova i Drugih, Obvinitelnoe Zakluçenie Reçi Gosudarstvennogo i Obşestvennogo Obviniteley, Prigovor, Krımgosizdat, Simferopol 1928.
  • DEVLET, Nadir, Millet ile Sovyet Arasında: 1917 Ekim Devriminde Rusya Türklerinin Varoluş Mücadelesi, Başlık Yayın Grubu, İstanbul 2011.
  • Doktor İsmail Ahmet , “Veli Ağa Hapishanede Ekende”, Azat Kırım, 7 Mayıs 1943, № 37 (133).
  • FISHER, Alan, Kırım Tatarları, Çev: E. B. Özbilen, Selenge Yayınları, İstanbul 2009.
  • HABLEMİTOĞLU, Necip, Kırım’da Türk Soykırımı, IQ Kültür-Sanat Yayıncılık, İstanbul 2002.
  • “Hamdi Giraybay”, Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, C. 13, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999, s. 498-502.
  • HATİF, Osman Kemal, Gökbayrak Altında Millî Faaliyet, Haz. H. Kırımlı, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları, Ankara 1998.
  • HAYİT, Baymirza, Sovyetlerde Türlüğün ve İslâm’ın Bazı Meseleleri, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 2000.
  • HENZE, Paul B., “Ulusal İç Muhalefetin Görünümü ve Yarattığı Sorunlar”, Stratejik Açıdan Sovyet Müslümanları ve Diğer Azınlıklar, Ed. S. Enders Wimbush, Çev: Y. T. Kurat, Yeni Forum Yayınları, Ankara 1988, s. 29-77.
  • İBRAİMOV, Veli, “Pyat Let Sovetskoy Vlasti v Krımu”, Ves Krım (1920-1925) Yubıleynıy Sbornik, İzdanie Krım TsiK’a, Simferopol 1926, s. I-XIX.
  • KANLIDERE, Neşe, Bolşevik İhtilâlinin İlk Yıllarında Kırım’da İslâmiyet ve Asrî Müsülmanlık Dergisi, (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2004.
  • KESKİN, Kamelya, Kırım Tatar Türklerinin Kültürel Hayatı (XX. Yüzyıl ve Sonrası), (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2015.
  • KESKİN, Kamelya, “Kırım Tatar Basınında Bir Pedagoji Dergisi: Okuv İşleri”, Türkiyat Mecmuası, C. 25, Güz 2015, s. 307-320.
  • KIRIMAL, Edige, Der Nationale Kampf der Krimtürken, Verlag Lechte, Emsdetten (Westfalen) 1952.
  • Kırımlı Cafer Seydahmet, “Millî Fırka”, Emel, S. 46-47, Aralık 1931, s. 525-530.
  • Kırımlı Cafer Seydahmet,“İlk Söz”, Kırım Şiirleri, Emel Mecmuası Matbaası, Köstence 1935, s. 4-14.
  • KIRIMLI, Hakan, Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905-1916), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2010.
  • KIRIMOĞLU, Mustafa Abdülcemil, Kırım Tatar Millî Kurtuluş Hareketinin Kısa Tarihçesi, Çev: H. Kırımlı, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları, Ankara 2004.
  • “Krımskaya Avtonomnaya Sovetskaya Sotsialistiçeskaya Respublika (Krım)”, Bolşaya Sovyetskaya Entsiklopediya, Tom 35, Moskva 1937, s. 279-324.
  • KİRİMOV, Tahir Nureddinoğlu, Qırımtatar Edebiyatı ve Matbuatınıñ Ananeleri (I. Kurultay Devri), C. I, OOO İT Arial, Aqmescit 2016.
  • КONDRATYUK, Grigoriy Nikolayeviç, “Кrımskoe Оbşestvo Pomoşi Pereselentsev i Rasselentsev (KOPPR) v Kontekste Politiki Korenizatsii v Krımskoy (20-е godı XX veka)”, Kultura Narodov Priçernomorya, № 228, 2012, s. 54-58.
  • КONDRATYUK, Grigoriy Nikolayeviç, “Veli İbraimov: (1888 - 1928 gg.): Ştrihi k Portretu”, Кrımskoe İstoriçeskoe Оbozrenie, № 2, 2019, s. 43-57.
  • MAGOCSI, Paul Robert, This Blessed Land Crimea And The Crimean Tatars, University of Toronto Press, Toronto 2014.
  • MUHLEN, Patrik Von zur, Gamalıhaç İle Kızılyıldız Arasında, Çev: E. B. Özbilen, Mavi Yayınları, Ankara 1984.
  • ÖMEROV, Mahmut, “Kızılhaç Cemiyeti ve Zelzele Felaketzedelerine Yardımı”, İleri, S. 3-4 (23-24), Mart-Nisan 1928, s. 19-23.
  • ÖZCAN, Kemal, Sovyet Belgelerinde Kırım Dramı, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları, İstanbul 2007.
  • ÖZENBAŞLI, Ahmet, Çarlık Hâkimiyetinde Kırım Faciası, Çev: İ. Otar, Metin Ofset Matbaacılık, Eskişehir 2004.
  • QUELQUEJAY, Chantal Lemercier, “İhtilal ve İç Savaş Sırasında Azınlıktaki Müslümanlar”, Stratejik Açıdan Sovyet Müslümanları ve Diğer Azınlıklar, Ed. S. Enders Wimbush, Çev: Y. T. Kurat, Yeni Forum Yayınları, Ankara 1988, s. 79-111.
  • SEİTBEKİROV, Eldar, “Gibel Predsedatelya KrımTsiKa”, № 19 (162), http://goloskrimanew.ru/gibel-predsedatelya-kryimtsika.html, 2018, (E.T.09.03.2020).
  • TEKNE, Kamelya, “Kırım Tatar Türklerinin Matbuat Tarihinden: İleri Dergisi”, Türkistan’dan Anadolu’ya Tarihin İzinde Prof. Dr. Mehmet Alpargu’ya Armağan, C. 1, Ed. Z. İskefiyeli M. B. Çelik, Nobel Yayınları, Ankara 2020.
  • ÜLKÜSAL, Müstecip, Kırım Türk-Tatarları (Dünü, Bugünü, Yarını), Baha Matbaası, İstanbul 1980.
  • VEHBİ, Şeyhzade, “Ülke Bilgisi”, Okuv İşleri, S. 8-9 (Aralık-Ocak), Kırım Maarif Komiserliği Neşri, Simferopol (Akmescid) 1925, s. 69-78.
  • “Veli İbrahimof: Halkların Köçürülmesi ve Yerleştirilmesine Yardıma Kelmelidir”, Yañı Dünya, 22 Mayıs 1926, № 115 (991).
  • Veli İbrahimov ve Başkalarının İşi, Kırım Devlet Neşriyatı, Akmescid 1928.
  • Ves Krım (1920-1925) Yubıleynıy Sbornik, İzdanie Krım TsiK’a, Simferopol 1926.
  • VOZGRİN, Valeriy Ye., Istoriya Krımskih Tatar, Tom III, Qartbaba Production, Simferopol 2014.
  • YÜKSEL, Gayana, “Qırım Tatar Musulman İcra Komitetinin Neşirleri (Millet, Golos Tatar, Qırım Ocağı, Qırım)”, I. Uluslararası Türkoloji Sempozyumu Bildirileri (31 Mayıs-04 Haziran 2004), Ocaq Matbaası, Simferopol 2005, s. 296-300.
APA Tekne K (2020). Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları. , 2651 - 2672. 10.9737/hist.2020.936
Chicago Tekne Kamelya Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları. (2020): 2651 - 2672. 10.9737/hist.2020.936
MLA Tekne Kamelya Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları. , 2020, ss.2651 - 2672. 10.9737/hist.2020.936
AMA Tekne K Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları. . 2020; 2651 - 2672. 10.9737/hist.2020.936
Vancouver Tekne K Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları. . 2020; 2651 - 2672. 10.9737/hist.2020.936
IEEE Tekne K "Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları." , ss.2651 - 2672, 2020. 10.9737/hist.2020.936
ISNAD Tekne, Kamelya. "Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları". (2020), 2651-2672. https://doi.org/10.9737/hist.2020.936
APA Tekne K (2020). Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları. History Studies, 12(5), 2651 - 2672. 10.9737/hist.2020.936
Chicago Tekne Kamelya Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları. History Studies 12, no.5 (2020): 2651 - 2672. 10.9737/hist.2020.936
MLA Tekne Kamelya Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları. History Studies, vol.12, no.5, 2020, ss.2651 - 2672. 10.9737/hist.2020.936
AMA Tekne K Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları. History Studies. 2020; 12(5): 2651 - 2672. 10.9737/hist.2020.936
Vancouver Tekne K Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları. History Studies. 2020; 12(5): 2651 - 2672. 10.9737/hist.2020.936
IEEE Tekne K "Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları." History Studies, 12, ss.2651 - 2672, 2020. 10.9737/hist.2020.936
ISNAD Tekne, Kamelya. "Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları". History Studies 12/5 (2020), 2651-2672. https://doi.org/10.9737/hist.2020.936