Yıl: 2020 Cilt: 12 Sayı: 3 Sayfa Aralığı: 708 - 742 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.26791/sarkiat.749612 İndeks Tarihi: 09-06-2021

YENİBULUNANAVÂRIZ DEFTERLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMİD (DİYARBEKİR)

Öz:
Osmanlı tarihçilerine nitelikli istatiksel veriler sunan 15-16. yüzyıltahrir defterleri, 17. yüzyılda timar tahrirlerinintedricen terk edilmesi sonucu yerini avârız defterlerine bıraktı. Dolayısıyla avârız defterleri, 17.yüzyılOsmanlı sosyal, ekonomik ve demografik tarihinin en önemli kaynaklarından biri haline geldi. Birçok eyalet merkezi ve şehir,bu kaynaklarla incelenmişken Diyarbekir’e ait defterlere arşivlerde rastlanmamıştı. Yakın zamanda Osmanlı Arşivi’nde tasnif edilmeden bırakılmış bazı defter ve belgeler arasından Amid’e (Diyarbekir) ait iki icmâl avârız defteri bulundu. Bu çalışmada, 1618 ve 1652 yıllarına ait yeni bulunaniki defterintanıtımı ve içerik analizi yapıldı. Defterlerin sunduğu verilerle Amid’in 1618-1652 yılları arasındaki mahalle, köy ve aşiret yapısı incelenerek 17. yüzyılın ilk yarısında Amid’in yerleşim ve ekonomi tarihinin bazı yönlerine ışık tutuldu. Şehirde yaşayan Müslümanlarile gayrimüslimleri oluşturan Hristiyan, Yahudi ve Şemsilerin yerleşim yerlerine dağılımı ve vergi durumları ortaya konuldu. Böylece 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun yüz yüze kaldığı krizler, mali buhranlar ve dönüşümlerin taşraya yansımaları Diyarbekir eyaletinin merkezi Amid’de gözlemlenmeye çalışıldı.
Anahtar Kelime:

AMİD (DİYARBEKİR) IN THE FIRST HALF OFTHE 17TH CENTURY ACCORDING TO NEWLY-FOUND AVÂRIZ DEFTERS

Öz:
Tahrir deftersof the 15-16th century, which provided statisticsdata to the Ottoman historians, were replaced by avârız deftersas a result of the abandonment of the tahrirsin the 17th century.Therefore, avârız defters became one of the most important sources of 17th century Ottoman social, economic and demographic history.While many Ottoman cities were examined with these sources, the defters of Diyarbekir were not found in the archives.Among defters and documents left unclassified in the OttomanArchives,twodeftersofAmid(Diyarbekir) foundrecently.Inthisstudy,the introduction and content analysis of two newly-found books belonging to1618 and 1652were made.With the data provided by the registers, the neighborhood, village and tribal structure of Amid between 1618-1652 was examined, and some aspects of Amid’s settlement and economic history in the first half of the 17th centurywere shedlight on.The pattern of Christians, Jews and Shamsi, who constitute non-Muslims and Muslim living in the city, to the settlements and taxs were revealed.Thus, the crises, the inancial difficultiesand the reflections of the transformations in the countryside faced by the Ottoman Empire in the 17th century, were tried to be observed in Amid.
Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • Arşiv Belgeleri
  • Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
  • AE. SMMD. IV. 25 /2829.
  • Malî Ahkâm Defteri (MAD. d). 43, 23556.
  • Mühimme Defteri, No: 14, 34.
  • Kaynak ve Araştırma Eserler
  • Akdağ, Mustafa. Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celali İsyanları”, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2009.
  • Alanoğlu, Murat. “Taşranın Divân-ı Hümâyûn’da Yankılanan Sesi: Atik Şikâyet Defterlerine Göre Diyarbekir Eyâleti’nde Sosyo-Ekonomik Kriz ve Etkileri (1650-1700)”, Tarih İncelemeleri, 35/1 (2020), 1-38.
  • Aykan, Yavuz. Rendre la Justice à Amid: Procédures, Acteurs et Doctrines dans le Contexte Ottoman du XVIIIème Siècle, Leiden: Brill, 2016.
  • Barkan, Ömer L. “Avarız”, İA, C. 2, İstanbul: MEB, 1979, 13-19.
  • Beysanoğlu, Şevket. “Kanunî Devrinde Amid (Diyarbakır) Şehri”, Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi İstanbul (23-28 Eylül 1985) Tebliğler III. Türk Tarihi, C. 1, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1985, 139-154.
  • Beysanoğlu, Şevket. Anıtları ve Kitâbeleriyle Diyarbakır Tarihi, Akkoyululardan Cumhuriyet’e Kadar, C. 2, Ankara: Diyarbakır Belediyesi Yayınları, 1990.
  • Bruinessen, Martin V.- Boeschoten Hendrik. Evliya Çelebi Diyarbekir’de, Çev. Tansel Günel, İstanbul: İletişim Yayınları, 2009. Cevger, Gürkan. 18. Yüzyılda Amid (Diyarbekir) Kazâsı, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2016.
  • Çakar, Enver- Kara, Füsun. “17. Yüzyılın Ortalarında Arapgir Sancağında İskân ve Nüfus (1643 Tarihli Avârız-Hâne Defterine Göre)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15/ 2 (2005), 385-412.
  • Darling, Linda T. “Avârız Tahriri: Seventeenth and Eighteenth Century Survey Registers”, Turkish Studies Association Bulletin, 10 (1986), 23-26.
  • Darling, Linda T. Gelir Artışı ve Kanuna Uygunluk, Osmanlı İmparatorluğunda Vergi Toplanması ve Maliye Yöntemi 1560-1660, Çev. Adnan Tonguç, İstanbul: Alfa Yayınları, 2019.
  • Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi, Ed. A. Zeki İzgöer, 1-2. Cilt, Diyarbakır: D.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2013.
  • Emecen, Feridun M. “Kayacık Kazâsı Avârız Defteri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, 12 (1981-1982), 159-170.
  • Gowan, B. Mc. “Osmanlı Avârız-Nüzül Teşekkülü, 1600-1830”, VIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, c. II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1981, 1387-1391.
  • Gökçe, Turan. “Osmanlı Nüfus ve İskân Tarihi Kaynaklarından “mufassal-icmâl” Avârız Defterleri ve 1701-1709 Tarihli Gümülcine Kazâsı Örnekleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 20 (2005 ), 71-133.
  • Göyünç, Nejat. “XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbekir”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, 7 (1968), 76-80.
  • Gümüş, Ercan. 18. Yüzyılın İlk Yarısında Amid Kazası, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2014.
  • Günay, Ramazan. XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır’da Sosyal ve Ekonomik Hayat (Ahkâm-Şikâyet Kayıtlarına Göre), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri 2009.
  • Gündüz, Filiz. “Nebî Camii”, DİA, c. 32, İstanbul: TDV Yayınları, 2006, 472-473.
  • Gürhan, Veysel. “17. Yüzyılın Sonunda Cizye Defterlerine Göre Diyarbekir (Amid) Şehrinde Gayrimüslimler (1691-1695)”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 12 (2020), 159-193.
  • İlhan, M. Mehdi. “Onaltıncı Asırda Diyarbakır Şehrinin Nüfusu ve Mahallelere Dağılımı”, Ziya Gökalp, 62 (1991), 49-72.
  • İlhan, M. Mehdi. “XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Şehrinin Nüfusu ve Vakıfları: 1518 ve 1540 Tarihli Tapu Tahir Defterlerinden Notlar”, Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 16/27 (1992), 45-113.
  • İlhan, M. Mehdi. Amid (Diyarbakır) 1518 Tarihli Defter-i Mufassal, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
  • İnbaşı Mehmet-E. Çakır, İbrahim-Demir, Selçuk. 1642 Tarihli Erzurum Eyaleti Mufassal Avârız Defteri I (Erzurum-Tortum-İsbir-Hınıs-Pasin), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
  • Jean Baptiste Tavernier, Tavernier Seyahatnamesi, Çev. Teoman Tunçdoğan, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2010.
  • Küpeli, Özer. “Klasik Tahrirden Avârız Tahririne Geçiş Sürecinde Tipik Bir Örnek: 1604 Tarihli Manyas Kazası Avârız Defteri (16 belge ile birlikte)”, Belgeler, 32/36 (2011), 113-199.
  • Öz, Mehmet. “Bozok Sancağı’nda İskân ve Nüfus (1539-1642)”, XII. Türk Tarih Kongresi (12-16 Eylül 1994, Ankara), Kongreye Sunulan Bildiriler, C. 3, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999), 787-794.
  • Öz, Mehmet. Orta Karadeniz Tarihinin Kaynakları VIII-Canik Sancağı Avârız Defterleri (1642), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2008.
  • Öz, Mehmet-Acun, Fatma. Orta Karadeniz Tarihinin Kaynakları VII-Karahisar-ı Şarkî Sancağı Mufassal Avârız Defteri (1642-43 Tarihli), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2008.
  • Özel, Oktay. “17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskân Tarihi için Önemli Bir Kaynak: Mufassal Avârız Defterleri”, XII. Türk Tarih Kongresi (Ankara, 12-16 Eylül 1994), Kongreye Sunulan Bildiriler, c. III, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999, 735-743.
  • Özel, Oktay. “Osmanlı Anadolu’sunda Terkedilmiş/Kayıp Köyler Sorunu (17-19. Yüzyıl)”, Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan, Haz. M. Öz-F. Yeşil, İstanbul: Timaş, 2015, 557-591.
  • Özel, Oktay. “Osmanlı Demografi Tarihi Açısından Avârız ve Cizye Defterleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, Ed. Halil İnalcık-Şevket Pamuk, Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, 2001.
  • Özel, Oktay. The Collapse of Rural Order in Ottoman Anatolia: Amasya 1576–1643, Leiden: Brill, 2015.
  • Ali Açıkel, Changes in Settlement Patterns, Populatıon and Society in North Central Anatolia: A Case Study of The District (Kaza) of Tokat (1574-1643), University of Manchester, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Manchester 1999.
  • Öztürk, Mustafa. “1616 Tarihli Halep Avârız-hâne Defteri”, OTAM, 8 (1997), 249-293.
  • Polonyalı Simeon’un Seyahatnâmesi 1608-1619, Haz. Hrand D. Andreasyan, İstanbul: İ.Ü Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1964.
  • Ünal, M. Ali. “1056/1646 Tarihli Avârız Defterine Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Harput”, Belleten, LI/199 (1987), 119-129.
  • Ünal, M. Ali. “1646 (1056) Tarihli Harput Kazası Avârız Defteri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XII (1997), 9-73.
  • Welch, Anthony. “Ambrosio Bembo‘s Travels Through the Ottoman Empire”, Osmanlılar ve Avrupa: Seyahat, Karşılaşma ve Etkileşim (The Ottomans and Europe: Travel, Encounter and İnteraction), Ed. Seyfi Kenan, İstanbul: İsam Yayınları, 2010.
  • Yılmazçelik, İbrahim. XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.
  • Yılmazçelik, İbrahim. “XVIII. Yüzyılda Diyarbakır Eyâletinin İdari Yapısı”, Askeri Tarih Bülteni, 36 (1994), 135-142.
  • Yılmazçelik, İbrahim. “Amid Sancağı (1567 Tarihli Tapu Tahrir Defterine Göre)”, Osmanlı Araştırmaları, 16 (1996), 121-162.
  • İnternet Kaynakları
  • Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı’nca İstanbul'daki Osmanlı Arşivi Külliyesi'nde yürütülen tasnif çalışmalarıyla 1.600'den fazla defter ile 200'den fazla evrak envantere eklendi. https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/osmanli-arsivine-1600den-fazla-defter-kazandirildi/1720982. 05.03.2020
  • “Tasnif Çalışmaları ile Osmanlı Arşivi’mize Yeni Defterler Kazandırıldı”. https://www.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/Haberler/Haber/6175. 05.03.2020
APA ALANOGLU M (2020). YENİBULUNANAVÂRIZ DEFTERLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMİD (DİYARBEKİR). , 708 - 742. 10.26791/sarkiat.749612
Chicago ALANOGLU MURAT YENİBULUNANAVÂRIZ DEFTERLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMİD (DİYARBEKİR). (2020): 708 - 742. 10.26791/sarkiat.749612
MLA ALANOGLU MURAT YENİBULUNANAVÂRIZ DEFTERLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMİD (DİYARBEKİR). , 2020, ss.708 - 742. 10.26791/sarkiat.749612
AMA ALANOGLU M YENİBULUNANAVÂRIZ DEFTERLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMİD (DİYARBEKİR). . 2020; 708 - 742. 10.26791/sarkiat.749612
Vancouver ALANOGLU M YENİBULUNANAVÂRIZ DEFTERLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMİD (DİYARBEKİR). . 2020; 708 - 742. 10.26791/sarkiat.749612
IEEE ALANOGLU M "YENİBULUNANAVÂRIZ DEFTERLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMİD (DİYARBEKİR)." , ss.708 - 742, 2020. 10.26791/sarkiat.749612
ISNAD ALANOGLU, MURAT. "YENİBULUNANAVÂRIZ DEFTERLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMİD (DİYARBEKİR)". (2020), 708-742. https://doi.org/10.26791/sarkiat.749612
APA ALANOGLU M (2020). YENİBULUNANAVÂRIZ DEFTERLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMİD (DİYARBEKİR). e-Şarkıyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 12(3), 708 - 742. 10.26791/sarkiat.749612
Chicago ALANOGLU MURAT YENİBULUNANAVÂRIZ DEFTERLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMİD (DİYARBEKİR). e-Şarkıyat İlmi Araştırmalar Dergisi 12, no.3 (2020): 708 - 742. 10.26791/sarkiat.749612
MLA ALANOGLU MURAT YENİBULUNANAVÂRIZ DEFTERLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMİD (DİYARBEKİR). e-Şarkıyat İlmi Araştırmalar Dergisi, vol.12, no.3, 2020, ss.708 - 742. 10.26791/sarkiat.749612
AMA ALANOGLU M YENİBULUNANAVÂRIZ DEFTERLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMİD (DİYARBEKİR). e-Şarkıyat İlmi Araştırmalar Dergisi. 2020; 12(3): 708 - 742. 10.26791/sarkiat.749612
Vancouver ALANOGLU M YENİBULUNANAVÂRIZ DEFTERLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMİD (DİYARBEKİR). e-Şarkıyat İlmi Araştırmalar Dergisi. 2020; 12(3): 708 - 742. 10.26791/sarkiat.749612
IEEE ALANOGLU M "YENİBULUNANAVÂRIZ DEFTERLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMİD (DİYARBEKİR)." e-Şarkıyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 12, ss.708 - 742, 2020. 10.26791/sarkiat.749612
ISNAD ALANOGLU, MURAT. "YENİBULUNANAVÂRIZ DEFTERLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMİD (DİYARBEKİR)". e-Şarkıyat İlmi Araştırmalar Dergisi 12/3 (2020), 708-742. https://doi.org/10.26791/sarkiat.749612