HANBELÎLİK İLE KÜLLÂBÎLİK ARASINDAKİ İLİŞKİ

KOÇ ,İsa

doi:10.18403/emakalat.787261

İsa KOÇ

(Süleyman Demirel Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, İslam Mezhepleri Tarihi Anabilim Dalı, Isparta, Türkiye)

EMakalat Mezhep Araştırmaları Dergisi

Yıl: 2020Cilt: 13Sayı: 2ISSN: 1309-5803 / 1309-5803Sayfa Aralığı: 503 - 537Metin Dili: Türkçe

DOI: https://doi.org/10.18403/emakalat.787261

24 0

Türkçe
İngilizce

HANBELÎLİK İLE KÜLLÂBÎLİK ARASINDAKİ İLİŞKİ

Öz: Ahmed b. Hanbel ve taraftarlarıylaKüllâbîler arasında Mihne’den sonrabazı tartışmaların yaşandığı görülmektedir. Ahmed b. Hanbel’in Küllâbîlere yönelik sergilediği tavır Hanbelîgeleneğin daha sonraki temsilcileritarafından sürdürülmüştür. Bu çalışmada III./IX. yüzyıldan başlayarak üçasırlık zaman dilimi içerisinde iki grubun birbirlerine yönelik yaklaşımları elealınmaktadır. Özellikle Hanbelilîğin İbnKüllâb, Muhâsibî ve Kerâbîsî ile ilgilidüşünce ve eleştirileri söz konusuedilmektedir. İki grup arasındaki tartışmaların boyutu üzerinde durulmakta vehangi konular-da tartışmaların yaşandığı ifade edilmektedir. Hanbelî isimlerintemel tartışma konusu olan Allah’ınkelamı üzerinden Küllâbîleri eleştirirkenkullandıkları Lafzıyye ile Vâkıfiyye kavramları ve bu düşüncelere yöneliktepkileri üzerinde durulmaktadır. Ayrıcaİbn Huzeyme’nin başta Kalânisî olmaküzere Küllâbîler ile ilişkisi incelenmektedir.Anahtar Kelimeler: Hanbelîlik,Küllâbîlik, Ahmed b. Hanbel, İbn Küllâb,Muhâsibî.

Anahtar Kelimeler:

Konu Alanı:

The Relation Between Hanbalism and Kullabism

Öz:It is seen that there are some discussions between Ahmad ibn Hanbal and Kullabism after the mihna. It is understand that the attitude displayed by Ahmad ibn Hanbal has been continued by the later representatives of Hanbalism tradition. In this study, the approaches of the two groups towards each other have been discussed from 9th to 12th century. Especially the thoughts and criticisms of Hanbalism about Ibn Kullab, Muhasıbi and Kerabisi have been mentioned. The extent of the discussions between the two groups have been dwelled on and the issues of the discussions has been examined. The concepts of Lafzıyye and Vakıfiyye used by Hanbali names when criticizing the Kullabism and their reactions to these thoughts have been expressed due to the main topic of discussion. In addition, the relationship of Ibn Khuzaymah with the Küllabi names especially Kalanisi has been examined.

Anahtar Kelimeler:

Konu Alanı:

Belge Türü: DergiMakale Türü: Araştırma MakalesiErişim Formatı: Erişime Açık

Abbâdî, Ebû Asım Muhammed b. Ahmed. Kitâbu Tabakâti’lfukahâi’ş-Şâfi῾iyye. thk. Gösta Vıtestam. Leiden: E. J. Brill, 1964.
Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdirrahman eş-Şeybânî. Kitâbu’s-Sünne. thk. Muhammed b. Said b. Salim el-Kahtânî. Riyad: Dâru İbni’l-Kayyim, 1406/1986.
Abdülhalim Mahmud. Muhâsibî. trc. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah eş-Şeybânî. Kitâbu’s-Sünne. thk.
Abdullah b. Hasan b. Hüseyin. Mekke: el-Matbaatu’s-Selefiyye, 1349/1930.
Akkuş, Süleyman. Kuşeyrî’nin Hayatı, Eserleri ve Kelâmî Görüşleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
Ali Sami en-Neşşâr. İslam’da Felsefenin Doğuşu-I. trc. Osman Tunç. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
Aycan, İrfan. “Zübeyrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/526-527. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed etTemîmî. Kitâbu Usûli’d-dîn. İstanbul: Matbaatu’d-Devle, 1928.
Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed etTemîmî. el-Fark beyne’l-Fırak. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1971.
Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed etTemîmî. Mezhepler Arasındaki Farklar. trc. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2014.
Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed etTemîmî. Kitâbu Usûli’d-Dîn (Ehl-i Sünnet Akâidi). trc. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 2016.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. Kitâbu’l-Esmâ ve’ssıfât. thk. Abdullah b. Muhammed el-Hâşidî. 2 Cilt. Cidde: Mektebetu’s-Sevâdî li’t-Tevzî‘, 1412/1991.
Bulut, Zübeyir. “Karşı Mihne Uygulamaları ve er-Risaletü’lKâdiriyye (Kâdiri İtikadı)”. Kelam Araştırmaları Dergisi 15/1 (2017), 75-110.
Cüveynî, İmamü’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddin Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf. Kitâbu’l-İrşâd ilâ kavâtı῾i’l-edille fî usûli’l-i῾tikâd. thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyih. Kahire: Mektebetu’s-Sekâfedi’dDîniyye, 1430/2009.
Cüveynî, İmamü’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddin Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf. Kitâbû’l-İrşâd (İnanç Esasları Kılavuzu). trc.
Adnan Bülent Baloğlu-Sabri Yılmaz-Mehmet İlhan-Faruk Sancar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2016.
Çavuşoğlu, Ali Hakan. Irak Mâlikî Ekolü (III.-V./IX.-XI. yy.). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
Ebû Ya῾lâ el-Ferrâ, Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef. Kitâbu’l-Mu῾temed fî usûli’d-dîn. thk. Vedi῾ Zeydân Haddâd. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1973.
Erginli, Zafer. “Muhâsibî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/13-16. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Eş῾arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail b. Ebî Bişr İshak b. Sâlim. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. thk. Ahmed Cad. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1430/2009.
Eş’arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail b. Ebî Bişr İshak b. Sâlim. İlk Dönem İslam Mezhepleri. trc. Mehmet Dalkılıç-Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2015.
Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. İhyâu ulûmi’d-dîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma῾rife, ts.
Hâlid Kebîr Allâl. Safahât min târîhi ehli’s-sünne ve’l-cemâ῾a bi Bağdâd. Cezayir: Matbaatu Hûme, ts.
Hallâl, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Harun. es-Sünne. thk. Atıyye Zehrânî. 3 Cilt. Riyad: Dâru’r-Râye li’n-Neşri ve’t-Tevzî῾, 1410/1989.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. Şerefu Ashâbi’lHadîs. thk. Mehmet Said Hatipoğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu medîneti’s-selâm. thk. Beşşar Avvad Ma῾ruf. 27 Cilt. Beyrut: Dâru’lGarbi’l-İslâmî, 1422/2001.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu Bağdâd. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
Herevî, Ebû İsmail Abdullah b. Muhammed b. Ali el-Ensârî. Zemmu’l-kelâm ve ehlih. thk. Ebû Cabir Abdullah b. Muhammed b. Osman el-Ensârî. 4 Cilt. Medine: Mektebetu’l-Gurabâi’l-Eseriyye, 1419/1998.
Irmaklı, Mustafa. Abdülkâhir el-Bağdâdî’nin Ehl-i Sünnet Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
Işık, Mustafa. “İbn Huzeyme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/79-81. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
İbn Batta, Ebû Abdullah Ubeydullah b. Muhammed b. Muhammed el-Ukberî. el-İbâne an şerî῾ati’l-fırkati’n-nâciye ve mücânebeti’l-fıraki’l-mezmûme. thk. Rıza b. Na῾sân Mu῾tî, vd. 9 Cilt. Riyad: Dâru’r-Râye li’n-Neşri ve’t-Tevzî῾, 1415/1994.
İbn Batta, Ebû Abdullah Ubeydullah b. Muhammed b. Muhammed el-Ukberî. eş-Şerh ve’l-ibâne alâ usûli’s-sünne ve’ddiyâne. thk. Ali b. Hasan b. Ali b. Abdulhamid. Amman: Dâru’lEseriyye, 1430/2009.
İbn Ebî Hâtim er-Râzî, Abdurrahman b. Muhammed b. İdris. elCerh ve’t-ta῾dîl. thk. Abdurrahman b. Yahya el-Muallimî el-Yemânî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1372/1953.
İbn Ebî Ya῾lâ, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Muhammed b. elHüseyin. Tabakâtu’l-Hanâbile. thk. Abdurrahman Süleyman el- ῾Useymin. 3 Cilt. Riyad: el-Emânetu’l-Âmme, 1419.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fazl Şihâbüddin Ahmed b. Ali b. Muhammed. Tehzîbu’t-tehzîb. 15 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1327.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fazl Şihâbüddin Ahmed b. Ali b. Muhammed. Lisânu’l-mîzân. thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. 10 cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1423/2002.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed. Kitâbu’s-Sikât. thk. Muhammed Abdulmuîd Han. 9 Cilt. Haydarabad: Dâiratu’l-Me῾ârifi’l-Osmâniyye, 1393/1973.
İbn Kâdî Şühbe, Takıyyüddin Ebû Bekr b. Ahmed b. Muhammed. Tabakâtu’ş-Şâfi῾iyye. thk. el-Hafız Abdulalim Han. 4 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1407.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ Imâdüddin İsmail b. Şihâbiddin Ömer b. Kesîr b. Dav’. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cîze: Hicr, 1419/1998.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ Imâdüddin İsmail b. Şihâbiddin Ömer b. Kesîr b. Dav’. Tabakâtu’ş-Şâfi῾iyye. thk. Abdulhafiz Mansur. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Medâri’l-İslâmî, 2004.
İbn Receb, Ebu’l-Ferec Zeynüddin Abdurrahman b. Ahmed b. Abdirrahman. Şerhu İleli’t-Tirmizî. thk. Hemmam Abdurrahim Said. 2 Cilt. Zerka: Mektebetu’l-Menâr, 1407/1987.
İbn Teymiyye, Takıyyüddin Ahmed b. Abdilhalim b. Mecdiddin Abdisselam. Minhâcu’s-sünneti’n-nebeviyye. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. 9 Cilt. Riyad: Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Suûdi’lİslâmiyye, 1406/1986.
İbn Teymiyye, Takıyyüddin Ahmed b. Abdilhalim b. Mecdiddin Abdisselam. Der’u te῾âruzi’l-akl ve’n-nakl. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. 11 Cilt. Riyad: Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Suûdi’lİslâmiyye, 1411/1991.
İbnu’l-Hanbelî, Ebu’l-Kasım Abdulvehhab b. Abdilvahid b. Muhammed eş-Şîrâzî ed-Dımaşkî. er-Risaletu’l-vâdıha fi’r-reddi ale’lEşâ῾ira. thk. Ali b. Abdulaziz b. Ali eş-Şebl. Riyad: Mecmû῾âtu’tTuhafi’n-Nefâisi’d-Düveliyye, 1999.
İbnu’l-Mibred, Ebu’l-Mehâsin Cemalüddin Yusuf b. Hasen b. Ahmed. Bahru’d-dem fî men tekelleme fîhî Ahmed bi medh ev zemm. thk. Ravhiye Abdurrahman es-Süveyfî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’lilmiyye, 1413/1992.
İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kub İshak b. Muhammed b. İshak. el-Fihrist, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
İğde, Muhyeddin. “Selefiliğin Tarihi Arka Planı”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları 8/ 2 (2015), 151-181.
İğde, Muhyettin. “Mihne Sürecinde Ahmed b. Hanbel ve Taraftarları”. Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi. ed. M. Mahfuz Söylemez. (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016), 153-173.
İğde, Muhyettin. Siyasi-İtikadi Bir Mezhep Olarak Hanbeliliğin Teşekkül Süreci. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
İşcan, Mehmet Zeki. Selefilik İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012.
Kalaycı, Mehmet. “Eşarîliğin Tarihsel Arka Planı: Küllabîlik”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/2 (2010), 339-431.
Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
Koca, Ferhat. İslam Hukuk Tarihinde Selefî Söylem Hanbelî Mezhebi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
Kutlu, Sönmez. İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler. Ankara: Kitabiyat, 2012.
Küçük, Hülya-Filiz, Şahin. “Mukaddime”. er-Riâye/Nefs Muhasebesinin Temelleri. mlf. Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
Lâlekâî, Ebu’l-Kasım Hibetullah b. el-Hasen b. Mansûr. Şerhu Usûli i῾tikâdi ehli’s-sünne ve’l-cemâ῾a. thk. Ebû Ya῾kub Neş’et b. Kemal el-Masrî. İskenderiyye: Mektebu Dâri’l-Besîra, ts.
Macit, Nadim. Ehl-i Sünnet Ekolünün Doğuşu. Erzurum: İhtar Yayıncılık, 1995.
Malatî, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahman. etTenbîh ve’r-redd alâ ehli’l-ehvâ ve’l-bid῾a. thk. Zâhid el-Kevserî. Beyrut: Mektebetu’l-Me῾ârif, 1968.
Melchert, Christopher. The Formation of The Sunni Schools of Law: 9th-10th Centuries C. E. Leiden: Brill, 1997.
Melchert, Christopher. “Ahmed b. Hanbel’in Muhalifleri. trc. Ali Hakan Çavuşoğlu. Marife 5/3 (2005), 393-410.
Melchert, Christopher. “IX. Yüzyıl Boyunca Nesih: Şafiî, Ebû Ubeyd, Muhâsibî ve İbn Kuteybe”. trc. Nail Okuyucu. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40/1 (2011), 201-222.
Melchert, Christopher. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü. trc. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
Merrûzî, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. el-Haccâc. Ahbâru’şşuyûh ve ahlâkuhum. thk. Âmir Hasan Sabrî. Beyrut: Dâru’lBeşâiri’l-İslâmiyye, 1426/2005.
Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed. el-Mekâsib. thk. Abdulkadir Ahmed Ata. Beyrut: Müessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, 1407/1987.
Neccâd, Ebû Bekr Ahmed b. Selman b. Hasen el-Bağdâdî. er-Redd alâ men yekûlu’l Kur’an mahlûk. thk. Rızaullah Muhammed İdris. Sâlimiyye: Mektebetu’s-Sahâbeti’l-İslâmiyye, 1400.