Tefsir Tarihinde İlk Reddiyeler: Şârimsâhî’nin El-Me’âhiz ‘Alâ Mefâtîhı’l-Gayb’ı Üzerine
Yıl: 2021 Cilt: 0 Sayı: 45 Sayfa Aralığı: 463 - 493 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.28949/bilimname.951508 İndeks Tarihi: 29-07-2022
Tefsir Tarihinde İlk Reddiyeler: Şârimsâhî’nin El-Me’âhiz ‘Alâ Mefâtîhı’l-Gayb’ı Üzerine
Öz: Karşıt fikirlerin ve delillerin ortaya konulması esasına dayalı olarak yazılmışreddiyeler, İslâm düşünce tarihinin en gözde eserleri arasında yer alır. İslâmdüşüncesinin teşekkül döneminde daha çok kelam, fıkıh ve dilbilim ağırlıklı olanbu tür, zamanla tefsir gibi diğer alanlarda da görülür. Bu alanın en meşhur eseriİbnü’l-Müneyyir’in (ö. 683/1284), 7. asırdan itibaren İslam dünyasında ciddi birşöhret kazanan, Zemahşerî’ye (ö. 538/1144) ait el-Keşşâf’ın i‘tizâlî görüşlerinitenkit ettiği el-İntisâf’ıdır. Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ından sonra Fahreddin erRâzî’nin (ö. 606/1210) kaleme aldığı Mefâtîgu’l-gayb, tefsir tarihinin en kaydadeğer eserlerinden biridir. Râzî, kendinden önceki tefsir mirasını gerek rivayetgerekse dirayet yönüyle cem, tahkik ve tenkit etmenin yanı sıra re’y ve içtihadadayalı yorumlarıyla da dikkati çeken bir müfessirdir. Müfessirin kelamî-felsefîfıkhî pek çok re’y ve içtihadını içeren Mefâtihu’l-gayb, tefsir ilminin sınırlarınıaştığı ve dinin temel konularında şüpheler uyandırdığı gerekçesiyle eleştirioklarının hedefi olmuştur. Gerek Râzî’nin hayatı ve eserlerinin anlatıldığıbiyografik kitaplarda gerekse tefsirler ve tefsirlere dair kaleme alınmış literatüriçinde Râzî’ye yönelik bu tür tenkitlere rastlamak mümkündür. Bu aradaNecmeddin et-Tûfî’nin (ö. 716/1316) tefsir usulüne dair kaleme aldığı el-İksîr fîkavâ‘idi ‘ilmi’t-tefsîr adlı eserinin satır arasında Şemseddîn eş-Şârimsâhî (ö.669/1271) tarafından Râzî’nin tefsirine yönelik el-Meâhiz ‘alâ Mafâtîhı’l-gaybadlı bir reddiye yazıldığı ortaya çıkmaktadır. Ancak tefsirde reddiye türünün deilk örneklerinden birini oluşturan Şemseddin eş-Şârimsâhî’nin bu eseri, şimdiyekadar neredeyse hiçbir çalışmaya konu olmamıştır. Bu makalede, kaynaklardamevcut olan sınırlı sayıdaki verilerden hareketle söz konusu eserin yazılmasınaetki eden dönemsel koşullar, eserin içeriği, tefsir tarihindeki yeri ve etkileri gibihususlar ele alınıp incelenmiştir.
Anahtar Kelime: The First Refutations in the History of Tafsīr: On Shārimsāḥī’s al-Maʾākhidh ʿalā Mafātīḥ al-Ghayb
Öz: Written with a view to revealing opposing ideas and evidence, refutations (raddiyya) are among the most popular works in the history of Islamic thought. This genre, predominant in theology, fiqh and linguistic disciplines during the formation period of Islamic thought, has in time come to be also visible in other fields, such as tafsīr. This occurred as continuation of the critical approaches towards different views in tafsīr, which had existed since the early periods and manifested itself more with the emergence of sects pertaining to the religious practices and dogmas. In particular, the exegetical position based heavily on personal opinion (raʾy) and reasoning has brought along opposing ideas in tafsīr as well as refutations as a new genre. However, while the occurrence of the first refutations in Islamic culture dates back to the second century of Hijrah, the earliest known refutations in tafsīr seem to have appeared in the seventh century. The most famous work of the genre is al-Intiṣāf authored by Ibn al-Munayyir (d. 683/1284) to refute Muʿtazilite ideas held in the renowned exegesis al-Kashshāf by Jār Allāh al-Zamahksharī (d. 538/1144), to be prominent particularly after seventh Islamic century. This work was followed by al-Inṣāf written by ʿAlam al-Dīn al-ʿIrāqī (d. 704/1304) as a critique to Ibn al-Munayyir and yet another refutation against Zamahksharī, alTamyīz by ʿUmar al-Sakūnī (d. 717/1317). Among the refutations against alKashshāf is Taqī al-Dīn al-Subkī’s (d. 756/1355) Sabab al-inkifāf, in which he explains the reason why he stopped using al-Kashshāf in his classes after having taught it for many years in madrasas. A refutation of al-Bayḍāwī, al-Itḥāf by Muḥammad b. Yūsuf al-Dimashqī (d. 942/1536), which was modelled on the glosses on al-Bayḍāwī by Jalāl al-Dīn al-Suyūṭī (d. 911/1505), is also one of the well-known works of this literature…
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- ABDURRAHMAN b. SÂLİH. Mevkıfu İbn Teymiyye mine’l-Eşâ‘ıra. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1415.
- BEYZÂVÎ, Nâsırüddin el-. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. thk. M. Abdurrahman el-Maraşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1997.
- BİLMEN, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakatü’l-Müfessirin. 2 Cilt. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
- BİRZÂLÎ, Kâsîm b. Muhammed el-. Târîhu Birzâlî el-Muktefâ ‘alâ kitâbi’rRavzateyn. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 2 Cilt. Saydâ: elMektebetü’l-Asriyye, 2006.
- CA‘BERÎ, Burhaneddîn el-. Rüsûhu’l-ahbâr fî mensûhi’l-ahbâr. thk. Hasen Muhammed Makbûlî. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1409.
- ÇAVUŞOĞLU, Ali Hakan. “el-Müdevvenetü’l-Kübrâ”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/470-473. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
- ÇAVUŞOĞLU, Ali Hakan. Irak Mâlikî Ekolü (III.-V. / IX.-XI. yy.). İstanbul: Marmara Üniversitesi (Doktora Tezi), 2004.
- DURUSOY, Ali. “el-İşârât ve’t-Tenbîhât”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 23/421- 422. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
- EBÛ HAYYÂN, Endelüsî el-. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1999.
- HAFÂCÎ, Şehâbeddin el-. Hâşiyetü’ş-Şihâb ‘alâ Tefsîri’l-Beyzâvî (İnâyetü’l-Kâdî ve kifâyetü’r-râdî ‘alâ Tefsîri’l-Beyzâvî). 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
- HAMEVÎ, Yâkût el-. İrşâdü’l-erîb ilâ ma‘rifeti’l-edîb. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1414.
- HAMEVÎ, Yâkût el-. Mu‘cemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
- İBN ÂŞÛR, Muhammed Fadıl. et-Tefsîr ve ricâluh. Kahire: Mecmau’l-Buhûsi’lİslâmiyye, 1970.
- İBN FERHÛN. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî ma‘rifeti a‘yâni ‘ulemâ'i’l-mezheb. thk. Muhammed Ahmed Ebu’n-Nur. 2 Cilt. Kahire: Dâru’t-Türas, t.y.
- İbn Hacer, Ebu’l-Fazl Ahmed b. Ali. el-Mecma‘u’l-müesses li’l-Mu‘cemi’lmüfehres. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1413.
- İBN HACER, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’lmi’eti’s-sâmine. 4 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l Maârifi’l Osmâniyye, 1930.
- İBN HACER, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn el-Askalânî. Lisânü’l-mîzân. thk. Abdülfettah Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l Matbûâti’l İslâmiyyeti, 2002.
- İBN HALDÛN, Abdurrahman b. Muhamammed. Târîhu İbn Haldûn Dîvânü’lmübtede’ ve’l-haber fî târîhi’l-Arab ve’l-berber ve men âsarahüm min zevi’ş-şe’ni’l-ekber. thk. Abdullah Şehhâte - Süheyl Zekkâr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1408
- İBN HALLİKÂN, Ebu’l-Abbas. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zemân. thk. İhsan Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
- İBN KESÎR, Ebu’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdulmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Kahire: Dâru Hecr, 1418.
- İBNÜ’L-FUVATÎ, Ebü’l-Fazl Kemâleddin. el-Havâdisü’l-câmi‘a ve’t-tecâribu’nnâfi‘a fi’l-mieti’s-sâbi‘a. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
- İBNÜ’L-FUVATÎ, Ebü’l-Fazl Kemâleddin. Mecma‘u’l-âdâb ve fî mu‘cemi’l-elkâb. thk. Muhammed el-Kâzım. 6 Cilt. İran: Müessesetü’t-Tibâa ve’n-Neşr, 1416.
- İBNÜ’N-NEDÎM, Ebu’l-Ferec. el-Fihrist. thk. İbrâhim Ramazan. Beyrut: Dâru’lMa’rife, 1417.
- İBNÜ’S-SÂ’Î, Tâceddin. ed-Dürru’s-semîn fî esmâi’l-musannefîn. thk. Ahmed Şevkî Benbîn. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1430.
- İSMAİL PAŞA. Hediyyetü’l-‘arifîn ve esmaü’l-müellifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
- KÂTİB Çelebi. Keşfü’z-zünûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Şerafettin Yaltkaya - Rifat Bilge. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1941.
- KAYA, Mesut. “Tefsirin Erken Döneminde Tevil: Mücâhid b. Cebr’in Aklî Yorumları”. İslam Araştırmaları Dergisi 45 (2021), 1-35.
- KAYA, Mesut. Tefsir Geleneğinde el-Keşşâf Şerh ve Hâşiyeleri Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İFAV, 2019.
- KIFTÎ, Cemâleddin el-. İhbâru’l-‘ulemâ bi-ahbâri’l-hukemâ. thk. İbrâhim Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426.
- MARİFET, Muhammed Hâdî. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn fî sevbihi’l-kaşîb. 2 Cilt. Meşhed: Menşûrâtü’l-Câmiati’r-Radaviyye, 1418.
- MAŞALI, Mehmet Emin. “Tefsi�rde Ehl-i Sünnet Savunması: İbnü’l-Müneyyi�r Örneği�”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 5/3 (2005), 61-90.
- MÂTÜRÎDÎ, Ebû Mansûr el-. Te’vîlâtü Ehli’s-sünne. thk. Mecdî Baslûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426.
- MUHSİN ABDÜLHAMÎD. er-Râzî Müfessiren. Bağdat: Dârü’l- Hürriyye, 1974.
- ÖZEL, Ahmet. “İbnü’l-Cellâb”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 20/538-539. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
- POLAT, Fethi Ahmet. “Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne’de Mu’tezilî Söylemin Kritiği”. Büyük Türk Bilgini Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.
- Polat, Fethi Ahmet. İslam Tefsir Geleneğine Akılcı Söyleme Yöneltilen Eleştiriler. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
- RÂZÎ, Fahreddîn er-. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’lArabî, 1999.
- REŞÎD RIZÂ, Muhammed. Tefsîru’l-Menâr (Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm). 12 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmme, 1990.
- SAFEDÎ, Ebu’s-Safâ. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed Arnaûd. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
- SEKÛNÎ, Ömer b. Muhammed el-. et-Temyîz li-mâ evde‘ahû ez-Zemahşerî mine’l-i‘tizâl fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 2005.
- SİNANOĞLU, Mustafa. “Reddiye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 516-521. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
- SÜBKÎ, Tâceddîn Abdülkâfi es-. Tabakâtü’ş-şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî. 10 Cilt. Kahire: Hecr et-Tıbâa ve’n Neşr ve’t Tevzî’, 1992.
- SÜYÛTÎ, Celâleddin es-. Buğyetü’l-vü‘ât fî tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nühât. thk. M. Ebu’l-Fadl İbrahim. 2 Cilt. Lübnan: Mektebetü’l Asriyye, ts.
- SÜYÛTÎ, Celâleddin es-. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. M. Ebu’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l Mısriyye, 1974.
- SÜYÛTÎ, Celâleddin es-. Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısr ve’l- Kâhira. 2 Cilt. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1387.
- TABERÎ, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-. Câmiu’l-beyân ‘an te’vîli âyi’lKur’ân. 24 Cilt. Mekke: Dâru’t-Terbiye ve’t-Türâs, ts.
- TÛFÎ, Necmeddin et-. el-İksîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. thk. Abdülkâdir Hüseyn. Beyrut: Dâru’l Evzâî, 1989.
- VENŞERİSÎ, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahya el-. Îzâhu’l-mesâlik ilâ kavâ‘idi İmâm Mâlik. thk. Ahmed el-Hıtâbî. Mağrib: Matbaatü Fadâle, 1400.
- YAVUZ, Yusuf Şevki. “el-Metâlibü’l-Âliye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 29/402- 403. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
- ZEHEBÎ, Ebû Abdullah ez-. Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1963.
- ZEHEBÎ, Muhammed Hüseyin ez-. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
- ZEHEBÎ, Şemseddin Muhammed b. Ahmed ez-. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’lmeşâhîr ve’l-a‘lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l Garbi’l-İslâmî, 2003
| APA | Kaya M (2021). Tefsir Tarihinde İlk Reddiyeler: Şârimsâhî’nin El-Me’âhiz ‘Alâ Mefâtîhı’l-Gayb’ı Üzerine. , 463 - 493. 10.28949/bilimname.951508 |
| Chicago | Kaya Mesut Tefsir Tarihinde İlk Reddiyeler: Şârimsâhî’nin El-Me’âhiz ‘Alâ Mefâtîhı’l-Gayb’ı Üzerine. (2021): 463 - 493. 10.28949/bilimname.951508 |
| MLA | Kaya Mesut Tefsir Tarihinde İlk Reddiyeler: Şârimsâhî’nin El-Me’âhiz ‘Alâ Mefâtîhı’l-Gayb’ı Üzerine. , 2021, ss.463 - 493. 10.28949/bilimname.951508 |
| AMA | Kaya M Tefsir Tarihinde İlk Reddiyeler: Şârimsâhî’nin El-Me’âhiz ‘Alâ Mefâtîhı’l-Gayb’ı Üzerine. . 2021; 463 - 493. 10.28949/bilimname.951508 |
| Vancouver | Kaya M Tefsir Tarihinde İlk Reddiyeler: Şârimsâhî’nin El-Me’âhiz ‘Alâ Mefâtîhı’l-Gayb’ı Üzerine. . 2021; 463 - 493. 10.28949/bilimname.951508 |
| IEEE | Kaya M "Tefsir Tarihinde İlk Reddiyeler: Şârimsâhî’nin El-Me’âhiz ‘Alâ Mefâtîhı’l-Gayb’ı Üzerine." , ss.463 - 493, 2021. 10.28949/bilimname.951508 |
| ISNAD | Kaya, Mesut. "Tefsir Tarihinde İlk Reddiyeler: Şârimsâhî’nin El-Me’âhiz ‘Alâ Mefâtîhı’l-Gayb’ı Üzerine". (2021), 463-493. https://doi.org/10.28949/bilimname.951508 |
| APA | Kaya M (2021). Tefsir Tarihinde İlk Reddiyeler: Şârimsâhî’nin El-Me’âhiz ‘Alâ Mefâtîhı’l-Gayb’ı Üzerine. Bilimname, 0(45), 463 - 493. 10.28949/bilimname.951508 |
| Chicago | Kaya Mesut Tefsir Tarihinde İlk Reddiyeler: Şârimsâhî’nin El-Me’âhiz ‘Alâ Mefâtîhı’l-Gayb’ı Üzerine. Bilimname 0, no.45 (2021): 463 - 493. 10.28949/bilimname.951508 |
| MLA | Kaya Mesut Tefsir Tarihinde İlk Reddiyeler: Şârimsâhî’nin El-Me’âhiz ‘Alâ Mefâtîhı’l-Gayb’ı Üzerine. Bilimname, vol.0, no.45, 2021, ss.463 - 493. 10.28949/bilimname.951508 |
| AMA | Kaya M Tefsir Tarihinde İlk Reddiyeler: Şârimsâhî’nin El-Me’âhiz ‘Alâ Mefâtîhı’l-Gayb’ı Üzerine. Bilimname. 2021; 0(45): 463 - 493. 10.28949/bilimname.951508 |
| Vancouver | Kaya M Tefsir Tarihinde İlk Reddiyeler: Şârimsâhî’nin El-Me’âhiz ‘Alâ Mefâtîhı’l-Gayb’ı Üzerine. Bilimname. 2021; 0(45): 463 - 493. 10.28949/bilimname.951508 |
| IEEE | Kaya M "Tefsir Tarihinde İlk Reddiyeler: Şârimsâhî’nin El-Me’âhiz ‘Alâ Mefâtîhı’l-Gayb’ı Üzerine." Bilimname, 0, ss.463 - 493, 2021. 10.28949/bilimname.951508 |
| ISNAD | Kaya, Mesut. "Tefsir Tarihinde İlk Reddiyeler: Şârimsâhî’nin El-Me’âhiz ‘Alâ Mefâtîhı’l-Gayb’ı Üzerine". Bilimname 45 (2021), 463-493. https://doi.org/10.28949/bilimname.951508 |
