Hz. Peygamber’in Bazı Ayet İktibasları ve Bunların Bağlamla İlişkisi

DEMİRCİGİL ,Bayram

doi:10.31121/tader.980567

Bayram DEMİRCİGİL

(Sakarya Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Temel İslam Bilimleri Bölümü, Tefsir Anabilim Dalı, Sakarya, Türkiye)

Tefsir Araştırmaları Dergisi

Yıl: 2021Cilt: 5Sayı: 2ISSN: 2587-0882 / 2587-0882Sayfa Aralığı: 517 - 540Metin Dili: Türkçe

DOI: https://doi.org/10.31121/tader.980567

23 0

Türkçe
İngilizce

Hz. Peygamber’in Bazı Ayet İktibasları ve Bunların Bağlamla İlişkisi

Öz: Tarih boyunca Müslümanlar gündelik hayatlarında Kur‟an‟dan iktibasta bulunmuşlardır. Günümüz Müslümanları açısından da durum farklı değildir. Bu uygulamaya ilk olarak Hz. Peygamber tarafından başvurulmuştur. Ancak Hz. Peygamber‟den nakledilen kimi ayet iktibaslarında özellikle günümüzde üzerindeçokça durulan “bağlama riayet” ilkesiyle bağdaştırılması zor gözüken –sayıca az olsa da- bazı örneklerlekarşılaşılmaktadır. Bu tür rivayetlerin bağlama uygunluk prensibi devreye sokularak metin açısından problemli sayılması veya sahih addedilmemesi isabetli bir tutum gibi görünmemektedir. Bu durumda ayet iktibaslarının Kur‟an‟ın tefsir edilmesinden ayrı biçimde değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu husus dikkatealınarak bağlama riayet açısından tefsir faaliyetiyle ayet iktibasları birbirinden ayrılmalıdır. Zira tefsirde ayetanlamlarının sahih biçimde tespitine çalışılırken iktibaslarda sadece ayetlerin içerdiği mesajlarla bir söz,düşünce ya da konu arasında doğrudan veya dolaylı olarak irtibat kurulmaktadır. Dolayısıyla iktibaslardabağlamın gözetilmesi prensibinin sıkı bir denetim unsuru olarak vaz edilmemesi gerekmektedir. Aksi tutumhem Hz. Peygamber‟den nakledilen kimi rivayetlerdeki bakış açısıyla örtüşmemekte hem de nüzul dönemisonrasındaki toplumlar için ayetlerin işlevselliğinde sınırlamaya gidilmesi sonucunu doğurmaktadır. Diğertaraftan ayetlerin nüzul ortamında nasıl anlaşıldığının tayininde başvurulan sebeb-i nüzul rivayetleri birbirinden farklı müteaddit anlatılar içermesi nedeniyle her durumda standart veriler sunmamaktadır. Bununyanı sıra iç bağlamın tespitinde farklı yaklaşımların kaçınılmaz olması gibi hususlar bu konuda radikal birtutumdan kaçınılması lehine bir durum ortaya çıkarmaktadır.Bu makalede Hz. Peygamber‟den aktarılan ve ayetlerin bağlamı açısından izahı güç olan ayet iktibaslarından yola çıkılarak bu ölçütün anılan konuda katı bir şekilde uygulanmaması gerektiği savunulmuştur. Buhususta temel alınması gereken asıl kıstasın ise ayet iktibaslarında Kur‟an‟ın bütünlüğünden uzaklaşılmaması ve ayetlerin hiçbir durumda sahip oldukları anlam dünyasının dışına çıkılmaması ve muhtemel olmayansemantik bir içerikle istihdam edilmemesi olduğu ileri sürülmüştür. Çalışmada seçilen örnekler belli başlıhadis kaynaklarında yer alan ve tefsirlerde nakledilen rivayetlerden seçilmiştir. Bu hususta başka rivayetlerde bulunmakla beraber makale sınırlarını aşmamak üzere konuyla ilgili temsil gücü yüksek olduğu düşünülen örneklere yer verilmiştir. Çalışma boyunca bu konuda hadis ve tefsir kaynakları taranmış, elde edilenmalumat karşılaştırmalı olarak incelenerek analiz edilmiştir. Böylece bütüncül bir bakışın yakalanması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Konu Alanı:

Some Quotations of the Verses by the Prophet and Their Relations with Context

Öz:Muslims have been quoting the Qur‟ānic verses in their daily life throughout history. This situation is almost the same for modern Muslims as well. This practice firstly was implemented by the Prophet (pbuh) himself. Nevertheless, one of the basic rules in interpreting the Qur‟ān, which has been a centre of attention by modern researchers, is the observance of the context. However, the quotations made by the Prophet, even if such narratives are small in quantity, might not seem in agreement with this criterion. However, the attitude of considering them as problematic or unauthentic in terms of text by taking this principle into account does not seem an accurate judgment. Given this point, the quotations of verses should be dealt with differently from the Qur‟ānic interpretations. Consequently, the principle of observance the context is not supposed to be assigned as an element to control the process of quotations to guarantee accuracy as was the case with the exegesis of the Qur‟ān. It is because it is not intended in the quotations of the Qur‟ān to elucidate the verses or make them explicit. Rather, it means making correlations directly or indirectly between the messages existed in the Qur‟ānic verses and a word or thought or subject. According to some narrations, the attitude against this, does not comply with the appoach adopted by the Prophet. Besides, it will restrict the functionality of the Qur‟ān for the subsequent generations which had not had a chance to live in the atmosphere of the Qur‟ānic revelation. Apart from that, the narratives with their multi versions will not always provide standard data to determine how the verses of the Qurān be understood by the first generation. Likewise, it is inevitable to exist different viewpoints for determining the intratextual context of verses. So, it is supposed to bring about avoiding intolerant attitudes towards the quotations of verses. In this article, we maintain by considering some quotations made by the Prophet that the observance of the context in a radical manner should not be seeked in the quotations of the Qur‟ānic verses. We also argue that the norm we should follow in this regard is to observe the unity and wholeness of the Qur‟ān, neither exceeding the semantics of the Qur‟ān nor employing the phrases out of possible contents. We chose certain narratives of quotations in this study from hadith and tafsīr books by scanning them on the basis that they demonstrate our thesis more clearly, although there would be some other examples in the sources. Then we analyzed these examples by making comparisons. By doing so, we aimed at having a holistic approach to the subject.

Anahtar Kelimeler:

Konu Alanı:

Belge Türü: DergiMakale Türü: Araştırma MakalesiErişim Formatı: Erişime Açık

Aḥmed b. Ḥanbel. Müsned. Thk. Şuayb el-Arnaūt, Ᾱdil Mürşid vd. 45 cilt. b.y.: Müessesetü‟rRisāle, 1421/2001.
Aksan, Doğan. Anlambilim-Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Bilgi Yayınevi, 2020.
Albayrak, Halis. Kur‟ân‟ın Bütünlüğü Üzerine. İstanbul: Şûle Yayınları, 2009.
Ᾱlūsī, Şihābuddin Maḥmūd b. Abdillāh. Rūḥu‟l-meānī fī tefsiri‟l-Ḳur‟āni‟l-aẓīm ve‟s-seb`i‟l-meŝānī. Thk. Ali Abdulbārī Aṭıyye. 16 cilt. Beyrut: Dāru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, 1415.
Baġdādī, Ali b. Ca`d b. Ubeyd. Müsnedu İbni‟l-Ca`d. Thk. Ᾱmir Aḥmed Ḥayder. Beyrut: Müessesetu Nādir 1410/1990.
Beġavī, Ebū Muḥammed b. Mes`ūd. Meālimu‟t-tenzīl fī tefsiri‟l-Ḳur‟ān. Thk. Muḥammed Abdullah en-Nemir vd. 8 cilt. Beyrut: Dāru Ṭaybe, 1417/1997.
Buḫārī, Ebū Abdillāh Muḥammed b. İsmāil. el-Câmi`u‟l-müsnedu‟ṣ-Ṣaḥiḥ. Thk. Muḥammed Züheyr b. Nāṣır. 9 cilt. b.y.: Dāru Ṭavḳı‟n-Necāt, 1422.
Bulut, Ali. Belâgat Meânî, Beyān, Bedî`. İstanbul: İFAV Yayınları, 2013.
Dārimī, Ebū Muḥammed Abdullah b. Abdurraḥmān. Sünenu’d-Dārimī, thk. Ḥüseyin Selīm Esed. 4 cilt. Suudi Arabistan: Dāru‟l-Muġnī, 1412/2000.
Desūḳī, Muḥammed b. Arafe. Ḥaşiyetu‟d-Desūkī alā Muḫtaṣari‟l-Meānī li Sa`di‟d-Dīn et-Teftazānī. Thk. Abülḥamīd Hindāvī. 4 cilt. Beyrut: el-Mektebetu‟l-Asriyye, ts.
Durmuş, İsmail. “İstişhâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 25 Temmuz 2021, https://islamansiklopedisi.org.tr/istishad--arap-dili
Ebū Ḥayyān, Muḥammed b. Yūsuf b. Ali. el-Baḥru‟l-muḥīṭ fi‟t-tefsīr. Thk. Sıdḳī Muḥammed Cemīl. 10 cilt. Beyrut: Dāru‟l-Fikr, 1420.
Gökkır, Necmettin. Kur‟an Dilinin Sosyo-Kültürel Bağlamı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2014.
Güman, Osman. Fıkıh Usûlü Literatüründe Siyak. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2013.
Güven, Şahin. Kur‟an‟ın Anlaşılması ve Yorumlanmasında Çokanlamlılık Sorunu. İstanbul: İFAV Yayınları, 2017.
Ḥabenneke, Abdurraḥmān b. Ḥasen. el-Belāġatu‟l-`Arabiyye. Dimaşḳ: Dāru‟l-Ḳalem, 1416/1996.
Ḫāzin, Alāuddīn `Ali b. Muḥammed. Lübābu‟t-te‟vīl fī meāni‟t-tenzīl. Thk. Muhammed Ali Şahin. 4 cilt. Beyrut: Dāru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, 1415.
İbn Abdullah el-Ḳāsım, Abdühakīm. Delāletu‟s-siyāḳı‟l-Ḳur‟ānī ve eseruhā fi‟t-tefsīr. Riyad: Dāru‟tTedmuriyye, 2022.
İbn Ᾱşūr, Muḥammed et-Ṭāhir. et-Taḥrîr ve‟t-tenvîr. 30 cilt. Tunus: ed-Dāru‟t-Tūnisiyye, 1984.
İbn Aṭıyye, Ebū Muḥammed Abdülḥaḳ b. Ġālib. el-Muḥarraru‟l-vecīz fī tefsīri‟l-Kitābi‟l-azīz. Thk. Abdüsselâm Abduşşāfī Muḥammed. 6 cilt. Beyrut: Dāru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, 1422.
İbn Ebī Saʽlebe. Yaḥyā b. Sellām. et-Tesârîf li tefsîri‟l-Kur‟ân mimmeştebehet esmâuhû ve tesarrafet meânîh. Tunus: eş-Şeriketu‟t-Tūnisiyye li‟t-Tevzīʽ, 1979.
İbn Ebī Saʽlebe, Yaḥyā b. Sellām. Tefsīr. Thk. Hind Şelebī. 2 cilt. Beyrut: Dāru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, 1425/2004.
İbn Ebī Şeybe, Ebū Bekir Abdullah b. Muḥammed. el-Kitābu‟l-Muṣannef fi‟l-eḥādīsi ve‟l-āsār. Thk. Kemāl Yūsuf el-Ḥūt. 7 cilt. Riyad: Mektebetu‟r-Rüşd, 1409.
İbn Keŝīr, Ebu‟l-Fidā İsmāīl b. Ömer. Tefsīru‟l-Ḳur‟āni‟l-aẓīm. Thk. Sāmī Muḥammed Selāme. 8 cilt. b.y.: Dāru Ṭaybe, 1420/1999.
Kara, Ömer. Kur‟ân‟ın Anlaşılmasında “İtibar Sebebin Husûsîliğine Değil, Lafzın Umûmîliğinedir” İlkesine Usûlcülerin Metodolojik Yaklaşımları. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
Kurt, Mehmet. “Hz. Peygamber (s.a.v.) ve Sahâbenin Âyetleri Bağlam Dışı Kullanım Örnekleri”, Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (8) (2021), 373-392.
Ḳasṭallānī, Aḥmed b. Muḥammed. el- İrşādu‟s-sārī li şerḥi Ṣaḥīḥi‟l-Buḫārī. 10 cilt. Mısır; elMaṭbaatu‟l-Emīriyyeti‟l-Kübrā, 1323.
Māturidī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed. Te‟vīlātu Ehli‟s-sünne. Thk. Mecdī Baslūm. 10 cilt. Beyrut: Dāru‟l-Kütübi‟l-İlmiyye, 1426/2005.
Māverdī, Ebu‟l-Ḥasen Ali b. Muḥammed. en-Nüketu ve‟l-`uyūn. Thk. es-Seyyid İbn Abdi‟l-maḳṣūd. 6 cilt. Beyrut: Dāru‟l-Kütübi‟l-`İlmiyye, ts.
Muḳātil, Ebu‟l-Ḥasen b. Süleymān b. Beşīr el-Ezdī. Tefsīru Muḳātil b. Süleymān. Thk. Abdullah Maḥmūd Şeḥḥāte. 5 cilt. Beyrut: Dāru İḥyāi‟t-Türāŝ, 1423.
Mücāhid b. Cebr, Ebu‟l-Ḥaccāc. Tefsīru Mücāhid. Thk. Muḥammed Abdüsselām Ebu‟n-Neyl. Mısır: Dāru‟l-Fikri‟l-islāmī el-Ḥadīŝe, 1410/1989.
Müslim b. el-Ḥaccāc, Ebu‟l-Ḥasen el-Ḳuşeyrī. el-Müsnedu‟ṣ-ṣaḥiḥu‟l-Muḫtaṣar bi naḳli‟l-adli ani‟l-adli ilā Rasūlillāh ṣallallāhu aleyhi ve sellem. Thk. Muhammed Fuad Abdülbāḳī. 5 cilt. Beyrut: Dāru İḥyāi‟t-Türāŝi‟-Arabī, ts.
Neḥḥās, Ebū Ca`fer. Meāni‟l-Ḳur‟ān. Thk. Muḥammed Ali es-Ṣābūnī. 6 cilt. Mekke: y.y., 1409.
Nevevī, Ebū Zekeriyyā Yaḥyā b. Şeref. el-Minhāc fi şerhi Ṣahihi Müslim b. Ḥaccāc. 18 cilt. Beyrut: Dāru İḥyāi‟t-Türāŝi‟l-`Arabī, 1392.
Öz, Ahmet. Kur‟an‟ı Anlamada Bağlam. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2016.
Rāġıb el-İsfahānī, Ebu‟l-Ḳāsım el-Ḥuseyn b. Muḥammed. el-Müfredāt fī ġarībi‟l-Ḳur‟ān. Thk. Safvān Adnān ed- Dāvudī. Dimaşk-Beyrut: Dāru‟l-Ḳalem, 1412.
Saʽlebī, Aḥmed b. Muḥammed. el-Keşf ve‟l-beyān an tefsīri‟l-Ḳur‟ān. Thk. Ebū Muḥammed b. Ᾱşūr. 33 cilt. Beyrut: Dāru İhyāi‟t-Turâsi‟l-Arabī, 2002.
Ŝeālibī, Ebū Manṣūr Abdülmelik b. Muḥammed. el-İḳtibās mine‟l-Ḳur‟āni‟l-kerīm. Thk. İbtisām Merhūn es-Ṣaffār. 2 cilt. Mansūre: Dāru‟l-Vefā, 1412/1992.
Ŝeālibī, Ebū Zeyd Abdurraḥmān b. Muḥammed. el-Cevāhiru‟l-ḥisān fī tefsiri‟l-Ḳur‟ān. Thk. Muḥammed Ali Muavvıḍ, Ᾱdil Aḥmed Abdulmevcūd. 5 cilt. Beyrut: Dāru İḥyāi‟t-Türāŝi‟lArabī, 1418.
Saīd b. Manṣūr, Ebū Uŝmān. et-Tefsīr min Süneni Saīd b. Manṣūr. Thk. Sa`d b Abdullah. 5 cilt. b.y.: Dāru‟ṣ-Ṣumay`ī, 1417/1997.
San`ānī, Ebū Bekir Abdurrezzāḳ b. Hemmām. el-Muṣannef. Thk. Habīburraḥmān el-A`ẓamī. 11 cilt. Beyrut: el-Mektebu‟l-İslāmī, 1403.
Ṣıddīḳ Ḫān, Muḥammed. Fetḥu‟l-beyān fī meḳāṣıdi‟l-Ḳur‟ān. Beyrut: el-Mektebetu‟l-Aṣriyye, 1415.
Suyûṭî, Abdurraḥman b. Ebī Bekr Celāluddin. el-İtḳān fī ulūmi‟l-Ḳur‟ān. Thk. Muḥammed Ebu‟lFadl İbrāhīm. 4 cilt. Mısır: el-Hey‟etu‟l-Mıṣriyye, 1394/1974.
Suyūṭī, Celāluddīn. et-Tevşīḥ şerḥu‟l-Cāmi`i‟s-ṣaḥīḥ. Thk. Rıḍvān Cāmi` Rıḍvān. 9 cilt. Riyad: Mektebetu‟r-Rüsd, 1419/1998.
Şevkānī, Muḥammed b. Ali b. Muḥammed. Fetḥu‟l-ḳadīr. Dimaşk: Dāru İbn Keŝīr, 1418.
Şeybānī, Ebū Bekir b. Ebū Ᾱṣım. el-Ᾱḥād ve‟l-meŝānī. Thk. Bāsim Fayṣal Aḥmed. 6 cilt. Riyad: Dāru‟r-Rāye, 1411/1991.
Şinḳīṭī, Muḥammedu‟l-Emīn b. Muḥammed el-Muḫtār. Aḍvāu‟l-beyān fī īḍāḥi‟l-Ḳur‟āni bi‟l-Ḳur‟ān. 9 cilt. Beyrut: Dāru‟l-Fikr, 1415/1995.
Tiyek, Fatih. Kur‟an‟ı Anlamada Bağlamın Rolü ve Meallerdeki Bağlamsal Sorunlar. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
Tiyek, Fatih. “İlk Dönem Tefsir Faaliyetlerinin Bağlamsal Açıdan Değerlendirilmesi”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 23(2014), 151-182.
Ṭaberānī, Ebu‟l-Ḳāsım Süleymān b. Aḥmed. el-Mu`cemu‟l-Kebīr. 25 cilt. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, 2. baskı, ts.
Ṭaberī, Ebū Ca`fer Muḥammed b. Cerīr. Cāmi`u‟l-beyān an te‟vīli āyi‟l-Ḳur‟ān. Thk. Abdullah b. Abdulmuḥsin et-Türkī. 26 cilt. Kahire: Hecr, 2001.
Țahāvī, Ebū Ca‟fer Aḥmed b. Muḥammed. Şerḥu müşkili’l-āsār. Thk. Şuayb el-Arnaūt. 16 cilt. b.y.: Müessesetu‟r-Risāle, 1415/1994.
Taylan, Necip. Mantık - Tarihçesi - Problemleri. İstanbul: Marifet Yayınları, 1988.
Uzun, Nihat. Hicrî II. Asırda Siyâset - Tefsir İlişkisi. İstanbul: Pınar Yayınları, 2011.
Uzun, Nihat. Bağlam ve Kur‟an‟ın Anlaşılması Üzerine. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
Uzun, Nihat. “Hz. Peygamber‟in Tefsirinde Bağlam Meselesi”. Bilimname, XXII, 2012/1, 129-157.
Ünver, Mustafa. Kur‟ân‟ı Anlamada Siyâkın Rolü. Ankara: Sidre Yayınları, 1996.
Vāḥidī, Ebu‟l-Ḥasen Ali b. Aḥmed. et-Tefsīru‟l-basīt. 25 cilt. Riyad; İmādetu‟l-Baḥsi‟l-İlmī, 1430.
Vāḥidi, Ebu‟l-Ḥasen Ali b. Aḥmed. Esbābu‟n-nüzūl. Thk. Iṣām b. Abdulmuḥsin el-Ḥumeydān. Demmām: Dāru‟l-Iṣlāḥ, 1412/1992.
Yüksek, Muhammed İsa. Kur‟an‟ın Anlaşılmasında Bağlam Bilgisi, Referansları ve Sınırları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
Zeccāc, Ebū İsḥāk İbrāhim b. es-Sirrī. Meāni‟l-Ḳur‟ān ve i„rābuh. Thk. Abdulcelīl Abduh Şelebī. 5 cilt. Beyrut: Ᾱlemu‟l-Kütüb, 1988.
Zemaḫşerī, Ebu‟l-Ḳāsım Maḥmūd b. Ömer. el-Keşşāf an ḥaḳāiḳı ġavāmiḍı‟t-tenzīl ve ʽuyūni‟l-eḳāvīl fī vucūhi‟t-te‟vīl. 4 cilt. Beyrut: Dāru‟l-Kitābi‟l-Arabī, 1407.