Yıl: 2021 Cilt: 13 Sayı: 1 Sayfa Aralığı: 83 - 103 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.26791/sarkiat.862320 İndeks Tarihi: 22-11-2021

HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİDÖNEMİNDEKİ DİNÎUYGULAMALARIN TARİHÎÖRNEKLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ

Öz:
İslâmiyetin Türkler arasında yayılması ile birlikte Türk devletleri dinî hassasiyetlere sahip olmaya başlamışlardır. Ortaçağ Türk-İslâm devletlerinden biri olan Hârezmşâhlar Devleti de (1097-1231) siyasî ve toplumsal açıdan İslâmî kuralları uygulamaktaydı. Hârezmşâh hükümdarları askerî, ilmî ve edebî eğitimin yanı sıra dinî eğitim de almış kişilerdi. Genel olarak sünniliğin etkili olduğu ülkede siyasî ve askerî açıdan bakıldığında dinî söylemlerin ve eylemlerin var olduğu görülmektedir. Ayrıca toplumsal anlamda da dinî yaşantının etkili olduğu anlaşılmaktadır. Müslüman olmayanlara karşı yapılan mücadelede de dinî ifadeler ön plana çıkarılmıştır. Müslüman devletler ile münasebetlerde ise Hârezmşâhların dinin muhafazası ve intişarı hususunda önemli roller üstlendiği bilinmektedir. Bu dönemde gerçekleşen faaliyetler İslâm dinine uygunluk açısından değerlendirilmiş ve bu konuda fetvalar alınarak yerine getirilmiştir. Hârezmşâhlar diğer Türk-İslâm devletleri gibi hukuk sistemi olarak şer’î ve örfî hukuku beraber uygulamışlardır. Ülke içerisinde adalet sistemi kadılar eliyle yürütülmekteydi ve bu kadıların başında kādılkudâtlık mevkisi bulunmaktaydı. Bu çalışmada Hârezmşâhlar Devleti’ne ait bu dinî uygulamalar kaynakların verdiği bilgiler ışığında ele alınıp değerlendirilecektir.
Anahtar Kelime:

AN EVALUATION OF KHWARAZMSHAH-ERA RELIGIOUS PRACTICES UNDER HISTORICAL EVIDENCES

Öz:
The Turkic states began to have religious sen sitivities after the adoption of Islam among theTurks. As one of the medieval Turkish-Islamicstates, the Khwarazmshah Empire (1097-1231)applied the Islamic rules from political and soci al perspectives. Khwarazmshah monarchs werewell-educated not only on military, sciences andarts but also on religion. The prevalence of reli gious discourse was visible on political and mi litary realms in the country dominated by SunniIslam. Moreover, religious life seemed to prevailon societal realm as well. Religious connotationswere also highlighted in the campaigns againstthe non-Muslims. Concerning the relations withMuslim states, the Khwarazmshahs adopted cer tain roles including the protection and promoti on of religion. The activities of this period wereevaluated on the basis of Islamic Principles andthese processes were done with fatwas. Khwaraz mshahs, like other Turkish-Islamic empires, app lied both religious law and traditional law as legalsystem. The judicial system was implemented viaqadis and the qadi al qudat was the highest judici al authority. This study focuses on these religiousprinciples of the Khwarazmshah Empire underthe light of the sources.
Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • Alyârî, Hüseyin. “Çengiz ve Alâeddîn Muhammed Hârizmşâh”. Hücum-e Mogol be İrân ve Peyamedhâ-yi Ân. 2 Cilt. Tahran: 1379hş. 41-51.
  • Atar, Fahreddin. “Kadı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/66-69. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
  • Atar, Fahrettin. “Fetva”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Anskilopedisi. 12/486-496. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
  • Ateş, Ahmed. “Raşid al-din Vatvat’ın Eserlerinin Bazı Yazma Nüshaları”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 10/2 (Eylül, 1959), 1-24.
  • Ateş, Ahmet. “Selçuklu Devri Kaynaklarına Dair Araştırmalar I, Büyük Selçuklu Devrine Ait Münşeat Mecmuaları”. Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi 8/4 (1951), 537-648.
  • Avfî, Nûreddîn Muhammed b. Muhammed b. Yahyâ. Tezkire-i Lübâbü’l-elbâb, 2 Cilt. Tahran: 1984.
  • Ayan, Ergin. “Hârezmşâh Atsız’ın Divânından Çıkmış Bazı Münşeâtın Muhatevası”. Türk Dünyası Araştırmaları. 130. (Şubat 2001). 227-230.
  • Azar Nasırabadı, Gülseren. “Hârezmşâhlar Devleti’nin Abbâsî Halifeliği Üzerinde Hâkimiyet Kurma Çabaları”. Ortaçağ Tarihçiliğinde Bir Duayen Prof. Dr. Abdülkerim Özaydın’a Armağan. ed. Ebru Altan, Muharrem Kesik, Murat Öztürk, 505-520. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2020.
  • Bağdâdî, Bahâeddîn Muhammed b. Müeyyed. et-Tevessül ile’t-teressül. Mukabele ve Tashih: Ahmed Behmenyâr. Tahran: 1315Hş.
  • Barthold, Vassily Viladimiroviç. Moğol İstilasına Kadar Türkistan. haz. Hakkı Dursun Yıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1990.
  • Bavefa, İbrahim. “Münasebât-ı Siyâsî Hârezmşâhân ve Abbâsiyân”. Tarih-i İslam. 25 (Bahar 1385hş), 101-142.
  • Bâvefâ, İbrahim. “Siyâset-i Dinî ve Mezhebî Hârizmşâhiyân”. Târih ve Temeddün-i İslâmî 9 (1388hş), 29-51.
  • Bilgegil, Zehra. “Raşid al-Din Vatvat’ın Abkâr al-Afkâr fi‘r-Resâil va’l-Aş‘âr İsimli Eserinin Yeni bir Nüshası” . Belleten 57/220 (Aralık 1993), 745-750.
  • Bosworth, Clifford Edmund. “Kharazm-shahs” Encyclopedia of Islam, 4/1065-1068. Leiden: 1978.
  • Bünyatov, Ziya. Hârezmşâhlığı ve Enuştekinler Devleti. Tükçe çev. Tural Rızayev. İstanbul: Derin Yayınları, 2003.
  • Ceceli Dursun, Gülseren. Hârizmşâhlar Devleti’nde İlmî Hayat (1097-1231). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
  • Ceceli, Gülseren. “Hârizmşahlar Devleti Siyasi Hayatında Kadın’ın Yeri ve Önemi”. Ortaçağ’da Kadın. ed. Altan Çetin. Ankara: Lotus Yayınevi, 2011. 483-519.
  • Ceceli, Gülseren. Harizmşah Hükümdarı Sultanşah Mahmud (567-589/1172-1193). Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi 2006 .
  • Cüveynî, Alâeddin Ata Melik. Tarih-i Cihângüşâ. Tükçe çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
  • Cüzcânî, Minhâc-i Sirâc. Tabakât-ı Nâsırî (Gazneliler, Selçuklular, Atabeklikler, Hârezmşâhlar). Türkçe çev, Erkan Göksu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015.
  • Cüzcânî, Minhâc-i Sirâc. Tabakât-ı Nâsırî. 2 Cilt Tashih: Abdulhay Habibî, Tahran: 1389.
  • Devletşah b. Bahtişan Semerkandî. Devletşah Tezkiresi. Tezkîre-i Devletşâh. 4 Cilt. Türkçe çev. Necati Lugal. İstanbul: Tercüman Gazetesi, 1977.
  • Gürbüz, Meryem. Hârizmşahlar: Devlet Teşkilatı, Ekonomi, Kültür. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2014.
  • Hândmîr, Gıyâseddîn Muhammed. Habibü’s-siyer. 4 Cilt Tahran: 1353Hş.
  • Hasan-ı Yezdi. Câmiu’t-tevârîh-i Haseni. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih nr. 4307.
  • Hayrendîş, Abdurresul. “Vakıa-ye Hâyile-ye Otrar”. Hücum-e Mogol be İrân ve Peyamedhâ-yi Ân. 2 Cilt. Tahran: 1379Hş. 555-568.
  • Horst, Heribert. Die Staatsvervaltung der Grosselguqen und Horazmshahs. Wiesbaden: 1964.
  • İbn Bîbî, el-Hüseyin b. Muhammed. el-Evâmirü’l-Alâiyye fi Umûri’l-Alâiyye, 2 Cilt. Türkçe trc. Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996.
  • İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdeddîn İsmâîl b. Şehâbeddîn. el-Bidâye ve’n-nihâye, 15 Cilt. Türkçe çev. Mehmet Keskin. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
  • İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeyneddîn Kāsım. Tâcü’t-Terâcim. Dımaşk: 1992.
  • İbnü’l-Esîr, Ebü’l Hasen İzzeddîn. el-Kâmil fi’t-târih. 10 cilt. Tükçe çev. Abdülkerim Özaydın. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 2008.
  • İzgi, Özkan. “Harezmşah ve Moğolların İlk Karşılaşmaları ve Otrar Hadisesi”. Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014. 55-63.
  • Kafesoğlu, İbrahim. “Türkler:Türk-İslâm Siyâsî Teşekkülleri”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. 12-2 /262-280. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1988.
  • Kafesoğlu, İbrahim. Harezmşahlar Devleti Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 4. Basım, 2000.
  • Kazvînî, Hamdullah Müstevfi. Târih-i Güzîde. nşr. Abdulhüseyin Nevâhi. Tahran: 1387.
  • Kazvînî, Hamdullah Müstevfi. Târih-i Güzîde. Türkçe çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
  • Kazvînî, Hamdullah Müstevfî. Zafernâme. İstanbul: Türk İslâm Eserleri Müzesi, 2042.
  • Keleş, Mahmut Recep. Nil ve Fırat’ı Kavuşturan Alim İbn Hallikân. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2019.
  • Köprülü, Mehmed Fuad. “Hârizmşahlar”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. 5-1/265-296. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987.
  • Köprülü, Mehmed Fuad. “Uran Kabilesi”. Belleten. 7/26 (Nisan 1943), 227-243.
  • Köymen, Mehmet Altay. “Selçuklu Devri Türk Tarihi Araştırmaları II”. Tarih Araştırmaları Dergisi. 2/2-3 (Ankara 1964), 303-380.
  • Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed. el-Fevâ’idü’l-behiyye fi terâcimi’l-Hanefîyye. Beyrut: 1998.
  • Merçil, Erdoğan. “Taştdar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/161-162. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
  • Mîrhând, Hamideddîn Muhammed. Ravzatu’s-safâ. 7 Cilt. Tahran: 1339Hş.
  • Nesevî, Şehâbeddîn Muhammed b. Ahmed. Sîret-i Celâleddîn Mengübertî (Celâlüttin Harezmşâh). Türkçe çev. Necip Asım. İstanbul: Devlet Matbaası, 1934.
  • Nesevî, Şehâbeddîn Muhammed b. Ahmed. Sîret-i Celâleddîn Mengübertî. Tashih. Mücteba Minovi. Tahran: 1365hş.
  • Ocak, Ahmet. Selçukluların Dinî Siyâseti (1040-1092). İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, 2002.
  • Örs, Derya. “Reşîdeddin Vatvât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/573-574 İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
  • Özaydın, Abdülkerim. “Harezmşahlar Devleti”. Türkler. 4/808-896. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
  • Özaydın, Abdülkerim. “Muhammed b. Tekiş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/581-583. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
  • Özen, Şükrü. “Kādılkudât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/77-82. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
  • Özgüdenli, Osman Gazi. “Hârezmşâh Hükümdarlarına Ait Farsça Şiirler”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 2/2 (Bahar 2015), 25-51.
  • Öztürk, Murat. Irak Selçuklu Devleti Atabegleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları: 2019.
  • Râvendî, Muhammed b. Ali. Râhat-üs-sudûr ve âyet-üs-sürûr. Türkçe çev. Ahmet Ateş. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999. 2/362.
  • Reşideddîn Fazlullah Hemedani. Câmiü’t-tevârih. 4 Cilt. Tashih ve Tehşiye. Muhammed Rüşen-Mustafa Ruşeni. Tahran: 1373hş.
  • Rûhânî, Seyid Kâzım. “Sultan Muhammed Hârizmşâh ve Koştâr-e Tâcîrân-e Mogol”. Hücum-e Mogol be İrân ve Peyamedhâ-yi Ân. 2 Cilt. Tahran: 1379Hş. 653-667.
  • Salman, Hüseyin. “Muhammed Harezmşah Döneminde İç İsyanlar-I- Kezlik Han İsyanı”. Türk Kültürü Araştırmaları. 35/1-2 (2001), 221-234.
  • Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm. el-Ensâb. 5 Cilt. Beyrut: 1988.
  • Şahinoğlu, M. Nazif. “Vatvât”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. 13/235 İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1986.
  • Şebankareyi, Muhammed b. Ali. Mecmau’l-ensab. Tashih. Mîrhâşim Muahaddis. Tahran: 1376Hş.
  • Taneri, Aydın. “Hârizmşahlar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/298-231. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
  • Taneri, Aydın. Celâlü’d-dîn Hârizmşâh ve Zamanı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1977.
  • Taneri, Aydın. Harezmşahlar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
  • Taneri, Aydın. “Selçuklu-Osmanlı Çizgisinde Harezmşahlar Vezâreti”. Tarih Enstitüsü Dergisi. 7-8 (1976-1977), 41-42.
  • Togan, Zeki Velidi. “Hârizm”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. 5-1/246. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987.
  • Toyserkani, Kasım. Nameha-yi Reşideddin Vatvat. Tahran: 1383hş.
  • Turan, Osman. Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 3. Basım, 1993.
  • Turan, Osman. Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2011.
  • Turan, Osman. Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
  • Usta, Aydın. Türkler ve İslâmiyet: İlk Müslüman Türk Devleti: Samaniler. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2020.
  • Uyumaz, Emine. Türkiye Selçuklu Devleti’ne Gelen ve Giden Elçiler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2011.
  • Vatvât, Reşideddîn. ‘Umdetü’l-bulegâ ve ‘uddetü’l-fusaha’. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya nr. 4150.
  • Yavuz, Yusuf Şevki. “Mâturîdiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 28/165-175. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
  • Yıldız, Hakkı Dursun. İslâmiyet ve Türkler. İstanbul: Kamer Yayınları. 3. Basım, 2000.
APA Azar Nasırabadı G (2021). HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİDÖNEMİNDEKİ DİNÎUYGULAMALARIN TARİHÎÖRNEKLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ. , 83 - 103. 10.26791/sarkiat.862320
Chicago Azar Nasırabadı Gülseren HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİDÖNEMİNDEKİ DİNÎUYGULAMALARIN TARİHÎÖRNEKLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ. (2021): 83 - 103. 10.26791/sarkiat.862320
MLA Azar Nasırabadı Gülseren HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİDÖNEMİNDEKİ DİNÎUYGULAMALARIN TARİHÎÖRNEKLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ. , 2021, ss.83 - 103. 10.26791/sarkiat.862320
AMA Azar Nasırabadı G HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİDÖNEMİNDEKİ DİNÎUYGULAMALARIN TARİHÎÖRNEKLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ. . 2021; 83 - 103. 10.26791/sarkiat.862320
Vancouver Azar Nasırabadı G HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİDÖNEMİNDEKİ DİNÎUYGULAMALARIN TARİHÎÖRNEKLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ. . 2021; 83 - 103. 10.26791/sarkiat.862320
IEEE Azar Nasırabadı G "HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİDÖNEMİNDEKİ DİNÎUYGULAMALARIN TARİHÎÖRNEKLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ." , ss.83 - 103, 2021. 10.26791/sarkiat.862320
ISNAD Azar Nasırabadı, Gülseren. "HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİDÖNEMİNDEKİ DİNÎUYGULAMALARIN TARİHÎÖRNEKLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ". (2021), 83-103. https://doi.org/10.26791/sarkiat.862320
APA Azar Nasırabadı G (2021). HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİDÖNEMİNDEKİ DİNÎUYGULAMALARIN TARİHÎÖRNEKLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ. e-Şarkıyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 13(1), 83 - 103. 10.26791/sarkiat.862320
Chicago Azar Nasırabadı Gülseren HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİDÖNEMİNDEKİ DİNÎUYGULAMALARIN TARİHÎÖRNEKLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ. e-Şarkıyat İlmi Araştırmalar Dergisi 13, no.1 (2021): 83 - 103. 10.26791/sarkiat.862320
MLA Azar Nasırabadı Gülseren HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİDÖNEMİNDEKİ DİNÎUYGULAMALARIN TARİHÎÖRNEKLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ. e-Şarkıyat İlmi Araştırmalar Dergisi, vol.13, no.1, 2021, ss.83 - 103. 10.26791/sarkiat.862320
AMA Azar Nasırabadı G HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİDÖNEMİNDEKİ DİNÎUYGULAMALARIN TARİHÎÖRNEKLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ. e-Şarkıyat İlmi Araştırmalar Dergisi. 2021; 13(1): 83 - 103. 10.26791/sarkiat.862320
Vancouver Azar Nasırabadı G HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİDÖNEMİNDEKİ DİNÎUYGULAMALARIN TARİHÎÖRNEKLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ. e-Şarkıyat İlmi Araştırmalar Dergisi. 2021; 13(1): 83 - 103. 10.26791/sarkiat.862320
IEEE Azar Nasırabadı G "HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİDÖNEMİNDEKİ DİNÎUYGULAMALARIN TARİHÎÖRNEKLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ." e-Şarkıyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 13, ss.83 - 103, 2021. 10.26791/sarkiat.862320
ISNAD Azar Nasırabadı, Gülseren. "HÂREZMŞÂHLAR DEVLETİDÖNEMİNDEKİ DİNÎUYGULAMALARIN TARİHÎÖRNEKLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ". e-Şarkıyat İlmi Araştırmalar Dergisi 13/1 (2021), 83-103. https://doi.org/10.26791/sarkiat.862320