Yıl: 2019 Cilt: 47 Sayı: 47 Sayfa Aralığı: 35 - 76 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.24155/tdk.2019.97 İndeks Tarihi: 16-12-2021

ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ

Öz:
Çuvaşçaya ait ilk kayıtlar onların yaşadıkları bölgeye Rusların gelişi ile ortaya çıkmıştır. Farklı amaçlarla yapılan ilk kayıtlar arasında sözlükçülüğün de ilk adımları olarak değerlendirilen listeler yer almaktadır. Bu eserler farklı çalışmalar çerçevesinde zaman zaman da mesleği dilcilik olmayanlar tarafından hazırlanmıştır. Bu ilk dönem eserlerinden sonra özellikle Rusya’daki misyonerlik çalışmalarına paralel bir şekilde dil, tercüme çalışmaları yanında sözlükler de ortaya çıkmaya başlamıştır. Misyonerlik çalışmaları çerçevesinde dinî alandaki çalışmaların daha verimli olması için yapılan gramer ve sözlük çalışmaları Çuvaşça araştırmaları tarihi için çok önemlidir. Özellikle Rusya’da konuyla ilgili akademik kurumların da faaliyete geçmesiyle ciddi bir sözlükçülük geleneğinin ortaya çıktığı görülmektedir. Bu gelişme Çuvaş sözlükçülüğüne de yansımıştır. Kelime listeleri şeklinde başlayan misyonerlik çalışmaları çerçevesinde devam eden ve akademik kurumsallaşma ile zenginleşen çalışmalarda zengin bir sözlük külliyatı ortaya çıkmıştır. Makalede başlangıcından günümüze kadar geçen süre içerisinde yayımlanan sözlükler Rusya ve “Rusya dışında yayımlananlar olarak biçiminde sınıflandırılarak işlenmiştir. Rusya’da yapılan çalışmalar kronolojik bir düzen içerisinde verilmiştir. Çarlık Rusyası, Sovyet Rusyası ve Sovyet Rusya sonrası federasyon döneminde sözlük çalışmaları şeklinde dönemlere ayrılmıştır. Önemli görülen sözlükler genel hatlarıyla tanıtılmıştır. Tespit edilen bütün sözlükler tasnif edilerek tam künyeleriyle birlikte verilmiştir. Sözlüklerin tasnifinde Doğan Aksan’ın sınıflandırması esas alınmış eserlerin tam künyeleri bu sınıflandırmada yer almıştır. Sözlük yayınlarının büyük bir bölümü doğal olarak Çuvaşların yaşadığı Rusya’dadır. Çarlık, Sovyet ve Sovyet sonrası dönemde çok sayıda sözlük yayımlanmıştır. Bu sözlükler arasında Rusçadan Çuvaşçaya veya Çuvaşçadan Rusçaya olanlar ağırlıktadır. Özellikle farklı alanlara ait çok sayıda terimler sözlüğü yayımlanmıştır. Bunun dışında Finlandiya, Almanya, Türkiye gibi bazı ülkelerde de Çuvaşça sözlükler yayımlanmıştır. Rusya dışında yayımlanan Çuvaşça sözlüklerin sayısı çok fazla değildir.
Anahtar Kelime:

Dictionaries of Chuvash

Öz:
The first records of the Chuvash language emerged after the arrival of the Russian into the region. Among these records there were list that were regarded as the first steps of the dictionary studies. The first period works of Chuvash dictionaries are mostly in the form of word lists and they were prepared by people who were not specialized in language studies. After those first period works, especially parallel to missionary activities in Russia, new vocabulary emerged as a result of language and translation studies. The grammar and dictionary studies that were fulfilled in order for the religious studies to be effective are utmostly important for the history of the Chuvash language researches. Especially in Russia, a new and serious tradition of lexicography started when academical institutions started studying in this field. We see the reflection of this development in Chuvash lexicography. A wide range of dictionary corpus emerged after the studies that became effective after academical institutionalization and missionary efforts that were launched by world lists. The article analyses the works published from the beginning to the end as dictionaries published in Russia and out of Russia. The studies conducted in Russia has been given in a hierarchical order. And they have been put in a periodical order as the dictionary studies in Czarist Russia, Soviet Russia, and the federation period post- Soviet Russia. The important words are defined in general. All the dictionaries found are classified and listed with their tags. The system of Doğan Aksan were used for the classification of the dictionaries and the tags of the studies have taken place in this classification. Many of the published dictionaries are naturally in Russia where Chuvashes live. Many dictionaries were published during Tzardom, Soviet and post-Soviet period. They are mostly classified as from Russian to Chuvash language and from Chuvash language to Russian. And there are also many conceptional dictionaries in many fields. In addition, In countries such as Finland, Germany and Turkey Chuvash dictionaries were also published. There are not many Chuvash language dictionaries published out of Russia.
Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • Adyagaşi, Klara, “O Şesti Çuvaşskih Glossariyah XVIII Veka”, Sovetskaya Tyurkologiya, 5, 1985.
  • Aksan, Doğan (1995), Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim), III. Cilt, TDK, Ankara: 1995.
  • Ashmarin, N. İ., Thesaurus linguae Tschuvaschorum (1-4. Cilt), Indiana University, Bloomington: 1968.
  • Çernov, M. F., Çuvaşskiye Slovari. Posobiye Dlya Studentov, Çeboksarı: 1992.
  • Dementsova, G. A.-A. V. Matrosova vd., Çĭvaş Çîlhi Tîpçevşîsem Bibliografi Ukazatelî, Çĭvaş Kneki İzdatel’stvi, Çeboksarı: 2006.
  • Dimitriyev, V. D., “Dokumentı ob İzdanii Knigi ‘Soçineniya, Prinadlejaşçiye k Grammatike Çuvaşskogo Yazıka”, Uçenıye Zapiski, ÇNİİ, vıp. XXXIV, Çeboksarı: 1967.
  • Durmuş Oğuzhan, “Strahlenberg ve İlk Çuvaşça Kelime Listesi”. Gazi Türkiyat Dergisi, 5, 503-511, Ankara: 2009.
  • Durmuş, Oğuzhan, 18. Yüzyıl Çuvaşçasının Söz Varlığı, Paradigma Akademi Yay, Edirne: 2014.
  • Fedotov, M. P., N. İ. Aşmarin Kratkiy Oçerk Jizni i Deyatel’nosti, Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut Gumanitarnıh Nauk, Çeboksarı: 1995.
  • Güzel, Sinan, “Perevodçeskaya Deyatel’nost’ v Protsesse Formirovaniya Sovremennogo Çuvaşskogo Pis’mennogo Yazıka”, (Modern Çuvaş Yazı Dilinin Oluşum Sürecinde Çeviri Faaliyetleri), Mauçnoye Obozreniye Sayano-Altaya, 2(10), 11-20, 2015a.
  • Güzel, Sinan, “Bir Batılının Gözünden 18. Yüzyılda Çuvaşlar: Johann Gottlieb Georgi ve Çuvaşlara İlişkin Kayıtları”, Türkbilig Türkoloji Araştırmaları Dergisi 2015/29, 101- 120, 2015b.
  • Koleshnikov, Aleksandr-İ. Kamalov, (2011). Avrasya Türkologları Sözlüğü Rusya Türkologları (XX. Yüzyıl), C.1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
  • Petrov, L. P., Çĭvaş Çîlhin Tîrlî Yışşi Slovarîsem. Bibliografi Kĭtartkĭşî , [Çuvaşçanın Farklı Türlerdeki Sözlükleri. Bibliyografya], Şupaşkar: 2001.
  • Petrov, N. P., Çuvaşskaya Terminologiya [Çuvaş Terminolojisi], Çeboksarı: 1979.
  • Sergeyev, L. P. “O Pamyatnikah Çuvaşskoy Pis’mennosti XVIII v.”, Uçenıye Zapiski çnii, Vıp. 56, Çeboksarı: 1970.
  • Siemieniec, Golas E., (2001). “Chuvash Word List in the Pallas Dictionary (1787-89)”, Studia Turcologica Cracoviensia, 8, 121-140.
  • Vasilyeva Ye. F., Kazakşa-Çuvaşşa Sözdik. Okuv Kuralı. Kazahla-Çĭvaşla Slovar’, Çeboksarı: 2007.
  • Vasilyeva, Ye. F.-Nikolayeva, K. İ., Turkĭlla-Çĭvaşla Ükerçĩklĩ Slovar’, Şupaşkar: 2002. Yegorov, V. G., “Çuvaşskiye Slovari XVIII v.”, Uçenıye Zapiski, ÇNİİ, vıp. II, Çeboksarı: 1949.
  • Yegorov, V. G., N. İ. Aşmarin Kak İssledovatel’ Çuvaşksogo Yazıka K 100-letiyu so dnya rojdeniya, Nauçno-İssledovatel’skiy İnstitut Pri Sovyete Ministrov Çuvaşskoy ASSR, Çeboksarı: 1970.
  • Yılmaz, Emine, “Çuvaşça Sözlükler”, Kebikeç, 7-8, 131-133, 1999.
APA BAYRAM B (2019). ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ. , 35 - 76. 10.24155/tdk.2019.97
Chicago BAYRAM BÜLENT ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ. (2019): 35 - 76. 10.24155/tdk.2019.97
MLA BAYRAM BÜLENT ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ. , 2019, ss.35 - 76. 10.24155/tdk.2019.97
AMA BAYRAM B ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ. . 2019; 35 - 76. 10.24155/tdk.2019.97
Vancouver BAYRAM B ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ. . 2019; 35 - 76. 10.24155/tdk.2019.97
IEEE BAYRAM B "ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ." , ss.35 - 76, 2019. 10.24155/tdk.2019.97
ISNAD BAYRAM, BÜLENT. "ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ". (2019), 35-76. https://doi.org/10.24155/tdk.2019.97
APA BAYRAM B (2019). ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 47(47), 35 - 76. 10.24155/tdk.2019.97
Chicago BAYRAM BÜLENT ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 47, no.47 (2019): 35 - 76. 10.24155/tdk.2019.97
MLA BAYRAM BÜLENT ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, vol.47, no.47, 2019, ss.35 - 76. 10.24155/tdk.2019.97
AMA BAYRAM B ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 2019; 47(47): 35 - 76. 10.24155/tdk.2019.97
Vancouver BAYRAM B ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 2019; 47(47): 35 - 76. 10.24155/tdk.2019.97
IEEE BAYRAM B "ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ." Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 47, ss.35 - 76, 2019. 10.24155/tdk.2019.97
ISNAD BAYRAM, BÜLENT. "ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ". Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 47/47 (2019), 35-76. https://doi.org/10.24155/tdk.2019.97