ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE

Yıl: 2021 Cilt: 0 Sayı: 50 Sayfa Aralığı: 151 - 163 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 29-07-2022

ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE

Öz:
Orhun Yazıtlarının dili anlatıcılarının en yüksek düzeyde devlet adamı olması ve bunun bir sonucu olarak ifade ettiği kavramların karşılığı olarak içerdiği kelime kadrosu bakımından “devlet dili” sayılmalıdır. Hem kelime boyutunda hem de kalıp sözlerin kullanılmasında dilin bu yönü çok belirgindir. İncelendiğinde bu metinlerde halkın günlük hayatı, yaşama biçimi ve hatta değer yargılarına ilişkin sözlerden çok bir devlet başkanının kullanabileceği sözlerle karşılaşılmasının asıl sebebi budur. Örneğin bu anlatımlarda halkın çok fazla kullandığı kargış ve alkışlar hiç yer almamıştır. Bunun yanında birleşik fiil ve deyimlerin bol bol kullanılmış olması da bu durumun bir göstergesidir. Kelime boyutundaki farklılıklardan biri de yine o döneme ve Bilge Kağan’a özgü olan it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak; devleti ve milleti korumak, yaşatmak ve ilerlemesini sağlayacak yasal düzenlemeler yapmak” fiilinin varlığıdır. Bu fiil bu anlamıyla Bilge Kağan anlatımlarında on bir kez, Tonyukuk metinlerinde ise yalnız bir kez kullanılmıştır.Bu çalışma ile ėt- yardımcı fiilinden ayrıca var olan bu fiil ve ondan türemiş kelimelerin incelenmesi amaçlanmıştır.
Anahtar Kelime: Orhun Türkçesi Eski Türkçe it- fiili

On the Verb It in Old Turkish (To Establish a State, Bodun, Lawful Order, to Keep the State and Nation Alive, to Put in Order)

Öz:
The language of the Orkhon Inscriptions should be counted as “official language” in terms of the fact that the narrators are the highest level statesmen and as for the vocabulary of the concepts it expresses. This aspect of the language is very evident both in word size and in the use of formulaic words. When examined, this is the main reason why we encounter words that the head of a state can use rather than words about daily life, lifestyles and even values of people in these texts. For example, in these narratives, confusion and applause that the public used a lot of did not take place at all. In addition, the abundant use of compound verbs and idioms is an indicator of this situation. One of the differences in word size is the existence of the verb it-, which is unique to that period and to Bilge Kagan. This verb means to establish state, bodun, lawful order, to protect the state and the nation, to keep them alive and to make legal arrangements that will ensure their progress. This verb is used eleven times in Bilge Kagan narratives (10 times in Kol Tigin) and only once in Tonyukuk texts with this meaning. In this study, it is aimed to examine this verb and the words derived from it, which also exists apart from the auxiliary verb t-.
Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • Akar, Ali. Bilge Tonyukuk Yazıtı. Ötüken Yayınları, 2020.
  • Arat, Reid Rahmeti. Kutadgu Bilig III – ndeks. Türk Kültürünü Aratırma Enstitüsü Yayınları, 1979.
  • Arat, Reid Rahmeti. Kutadgu Bilig II. Çeviri, 4. Baskı. Türk Tarih Kurumu. 1988.
  • Argunah, Mustafa, ve Galip Güner. Codex Cumanicus. Kesit Yayınları, 2015.
  • Argunah, Mustafa, ve Gülden Saol Yüksekkaya. Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. Kesit Yayınları. 2017.
  • Ata, Aysu. Kısasü’l Enbiyâ II – Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997.
  • Caferolu, Ahmet. Divanu Lûgat-it-Türk Dizini. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1972.
  • Clauson, Sir Gerard. An Etimological Dictionary of Pre Thirteenth-Century Turkish. Oxford University Press, 1972.
  • Dankoff, Robert, ve James Kelly. Mahmûd al-âarî: Compendium of the Turkic Dialects (Dîvân Luat at-Turk) III, Sources of Oriental Languages and Literatures 7. -Turkish Sources VII. Cambridge, 1985.
  • Doan, smail, ve Zerrin Usta. Eski Uygur Türkçesi Söz Varlıı. Altınpost Yayınları, 2014.
  • Doan, smail, ve Abdulkadir Öztürk. Sorunları ve Tartımalarıyla Türkçe. Gece Kitaplıı, 2016.
  • Eraslan, Kemal. Eski Uygur Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012.
  • Ercilasun, Ahmet Bican. Kutadgu Bilig Grameri. Gazi Üniversitesi Yayınları, 1984.
  • Ercilasun, Ahmet Bican. Türk Kaanlıı ve Türk Bengü Taları. Dergâh Yayınları, 2016.
  • Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. I-II. Wiesbaden Turcologica 9, 1991.
  • Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri. 49. Baskı, Boaziçi Yayınları, 2015.
  • Gabain, Annamaria von. Eski Türkçenin Grameri. Çeviren Mehmet Akalın, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988.
  • Gulcalı, Zamira. Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
  • Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1987.
  • Ölmez, Mehmet. Orhun-Uygur Hanlıı Dönemi Moolistan’daki Eski Türk Yazıtları. BilgeSu Yayınları, 2015.
  • irin, Hatice. Eski Türk Yazıtları Söz Varlıı ncelemesi. Türk Dil Kurumu Yayını, 2016.
  • Ta, brahim. Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
  • Tekin, Talât. Orhon Türkçesi Grameri. Türk Dilleri Aratırmaları Dizisi: 9. 2000.
  • Tekin, Talât. Orhon Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2010.
  • Toparlı, Recep. râdü’l-Mülûk Ve’s-Selâtin. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1992.
  • Toparlı, Recep, vd. Kıpçak Türkçesi Sözlüü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003.
  • Yüce, Nuri. Mukaddimetü’l Edeb. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988.
APA Sarıkaya M (2021). ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE. , 151 - 163.
Chicago Sarıkaya Mahmut ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE. (2021): 151 - 163.
MLA Sarıkaya Mahmut ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE. , 2021, ss.151 - 163.
AMA Sarıkaya M ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE. . 2021; 151 - 163.
Vancouver Sarıkaya M ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE. . 2021; 151 - 163.
IEEE Sarıkaya M "ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE." , ss.151 - 163, 2021.
ISNAD Sarıkaya, Mahmut. "ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE". (2021), 151-163.
APA Sarıkaya M (2021). ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE. Türklük Bilimi Araştırmaları, 0(50), 151 - 163.
Chicago Sarıkaya Mahmut ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE. Türklük Bilimi Araştırmaları 0, no.50 (2021): 151 - 163.
MLA Sarıkaya Mahmut ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE. Türklük Bilimi Araştırmaları, vol.0, no.50, 2021, ss.151 - 163.
AMA Sarıkaya M ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE. Türklük Bilimi Araştırmaları. 2021; 0(50): 151 - 163.
Vancouver Sarıkaya M ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE. Türklük Bilimi Araştırmaları. 2021; 0(50): 151 - 163.
IEEE Sarıkaya M "ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE." Türklük Bilimi Araştırmaları, 0, ss.151 - 163, 2021.
ISNAD Sarıkaya, Mahmut. "ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE". Türklük Bilimi Araştırmaları 50 (2021), 151-163.