HÂREZMŞÂHLAR DÖNEMİ MÜNŞEATMECMUALARINDAN et-TEVESSÜL İLE’T-TERESSÜL ve DEVLETİN SİYASİ MÜNASEBETLERİ AÇISINDANÖNEMİ
Yıl: 2021 Cilt: 13 Sayı: 1 Sayfa Aralığı: 33 - 49 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.9737/hist.2021.976 İndeks Tarihi: 08-02-2022
HÂREZMŞÂHLAR DÖNEMİ MÜNŞEATMECMUALARINDAN et-TEVESSÜL İLE’T-TERESSÜL ve DEVLETİN SİYASİ MÜNASEBETLERİ AÇISINDANÖNEMİ
Öz: İnşâ ile ilgili yazılar devlet bürokrasisinde divân ı inşâ veya divân katipliği makamlarıncadüzenlenmekteydi. Devletin hizmetindebulunan münşilerin kaleme aldıkları resmîyazılar ve mektuplara, şair ve ediplerinyazdıkları sanatlı düz yazıya ve bu yazılarıntoplandıkları eserlere ise münşeat mecmualarıdenir. Ortaçağ Türk-İslâm devletleri arasında yeralan Hârezmşâhlar Devleti döneminden (1097- 1231) günümüze kadar ulaşan çeşitli münşeatmecmuaları bulunmaktadır. Bunlardan birisi deBahâeddîn Muhammed b. Müeyyed el-Bağdâdîtarafından kaleme alınan et-Tevessül ile’t-teressül adlı mecmuadır. Bağdâdî, Hârezmşâhhükümdarı Alâeddîn Tekiş (öl. 1200) zamanındadivân-ı inşâ reisliğini yerine getirmiştir. Kendisidevrin siyasi olaylarına bizzat şahit olmanın yanısıra dönemin resmî evrakını da kaleme almıştır.Farsça kaleme alınan et-Tevessül ile’t-teressül’üniçerisinde fermanlar, menşurlar, ahidnâmeler vefetihnâmelerin yanı sıra çeşitli hükümdarlaragönderilen mektuplar ve bizzat müellifindönemin ileri gelenlerine ve dostlarına yazdığımektuplar yer almaktadır. Bu mecmua hem inşâsanatı hem de tarihçilik açısından pek çok özelliğe sahiptir. Bu dönemde komşu devletlereyazılmış olan mektuplar ise dönemin siyasîtarihi açısından oldukça mühimdir. et-Tevessülile’t-teressül’ün incelenmesi ve Hârezmşâhlardevletinin siyasî münasebetleri açısındanönemini ortaya koyabilmek bu çalışmanın amacıolacaktır.
Anahtar Kelime: A Munshaat Periodical of The Khwarazmshah Era “Al Tawassol Ila Al Tarassol” and Its Significance for The Political History of The Time
Öz: The scripts on insha (a genre about officialdocuments) used to be arranged by divan alinsha or divan clerkship in state bureaucracy.The official scripts and letters written bycivil servant insha clerks, artistic prosewritten by poets and men of letters and theaccounts which gather these works arecalled monshaat (the collections consisting ofinsha works). There are several monshaatthat are available today and dating backfrom the Khwarazmshah Dynasty (1097- 1231) which was among the medievalTurkish-Muslim states. One of thesecollections is al Tawassol ila al Tarassolwritten by Baha al-din Muhammad b.Muayyad al Baghdadi. Baghdadiperformed as the head of divan al insha during the reign of Kwarazmshah ruler Alaal-din Takash (d. 1200). Besides personallywitnessing the political developments of thetime, he also wrote the official documents ofthe period. Written in Persian, al Tawassol ilaal Tarassol contains edicts, officialappointments, testaments, bills of oath andletters of conquest along with missivestransmitted to several rulers and letterswritten by the author himself to the notablesof the period and his associates. Thiscollection has several qualities both for theinsha genre and historiography. The letterswritten to the neighbouring countriesduring this period is quite significantconcerning the political history of the time.The main priority of this paper is to evaluateal Tawassol ila al Tarassol and reveal itssignificance for the political relations of theKhwarazmshah Empire.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- AŞURBEYLİ, Sara, “Şirvanşahlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 39, İstanbul 2010, s. 211-213.
- ATEŞ, Ahmed, “Raşid al-din Vatvat’ın Eserlerinin Bazı Yazma Nüshaları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C. X, S.2, Eylül 1959, s. 1-24.
- AVFÎ, Muhammed, Tezkîre-i Lübâbü’l-elbâb, I, Tahran 1984.
- AYAN, Ergin, Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Oğuz İsyanı, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2013.
- AZAR NASIRABADI, Gülseren, “Hârizmşâhlar Devleti”, Ötüken’den Kırım’a Türk Dünyası Kültür Tarihi, Haz. Ahmet Kanlıdere-İlyas Kemaloğlu, Ötüken Yayınları, İstanbul 2020, s. 229-249.
- AZİZ, Ghulam Rabbani, A Short History of The Khwarazmshahs, Karachi 1978.
- BAĞDÂDÎ, Bahâeddîn Muhammed b. Müeyyed et-Tevessül ile’t-teressül, Mukabele ve tashih: Ahmed Behmenyâr, Tahran 1315hş.
- BARTHOLD, Vassiliy Viladimiroviç, Moğol İstilasında Kadar Türkistan, Haz. Hakkı Dursun Yıldız, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1990.
- BOSWORTH, Clifford Edmund, “Kharazm-shahs”, Encyclopedia of Islam, C. IV, Leiden 1978, s. 1065-1068.
- BÜNYADOV, Ziya, Azerbaycan Atabegleri, Türkçe çev. İlyas Kemaloğlu, Teas Yayıncılık, İstanbul 2017.
- BÜNYATOV, Ziya, Harezmşahlığı ve Enuşteginliler Devleti, Tükçe çev: Tural Rızayev, Derin Yayınları, İstanbul 2003.
- CECELİ DURSUN, Gülseren, Hârizmşâhlar Devleti’nde İlmî Hayat (1097-1231), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2015.
- CECELİ, Gülseren, “Hârizmşahlar Devleti Siyasi Hayatında Kadın’ın Yeri ve Önemi”, Ortaçağ’da Kadın, ed. Altan Çetin, Lotus Yayınları, Ankara 2011, s. 483-519.
- CECELİ, Gülseren, Hârizmşah Hükümdarı Sultanşah Mahmud (567-589/1172-1193), (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlamamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2006.
- CÜVEYNÎ, Alâeddîn Ata Melik Târih-i Cihângüşâ-yi Cüveynî, II, Tashih: Muhammed Kazvînî, Tahran 1390hş.
- CÜVEYNÎ, Alâeddin Ata Melik, Tarih-i Cihangüşa, Tükçe çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.
- DAMES, M. Longwort, “Gûriler”, İslam Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul, s. 826-830. SIDDIQUI, Iqtıdar Husaın, “Gurlular”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,
- DURMUŞ, İsmail, “İnşâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 22, İstanbul 2000, s. 334-335.
- EBRÎ, Esger Furûgî, Târih-i Gûriyân, Tahran 1381hş; Vural Öntürk, Gurlular Devleti’nin Siyasî Tarihi, (Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi), Van 2020.
- ERDOĞAN, Abdülkadir, Hârezmşâhlar İmparatorluğu’nda Askerî Teşkilât, (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2004, s. 58-79.
- GHAFUR, Muhammed Abdul, The Gorids, History, Culture and Administration 549-612/1148- 1215-16, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Hamburg 1960.
- GÜRBÜZ, Meryem, Harizmşahlar: Devlet Teşkilatı, Ekonomi, Kültür, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2014.
- HAMDULLAH MÜSTEVFÎ KAZVÎNÎ, Zafernâme, Türk-İslam Eserleri Müzesi nr. 2042.
- HÂNDMÎR, Gıyâseddîn Muhammed, Habibü’s-siyer, II, Tahran 1353hş.
- HASAN-I YEZDÎ, Câmiü’t-Tevârih-i Hasenî, Süleymaniye Kütüphanesi Fatih nr. 4307.
- HİLATBERİ, Allahyar, Târih-i Hârizmşâhiyân, Tahran 1381hş.
- HÜSEYNÎ, Sadreddîn Ebü’l-Hasan, Ahbârü’d-devleti’s-Selçukiyye, Tükçe çev. Necati Lugal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
- İBN İSFENDİYÂR, Bahâeddîn Muhammed b. Hasan Târih-i Taberistân, II, Tashih: Abbas İkbal, Tahran 1320hş.
- İBNÜ’L-ESÎR, Ebü’l Hasen İzzeddîn el-Kâmil fi’t-târih, C. IX, Tükçe çev. Abdülkerim Özaydın, Hikmet Neşriyat, İstanbul 2008.
- KAFESOĞLU, İbrahim, Harezmşahlar Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
- HÜSEYNÎ, Zehra Hacı-Kardger, Behbî , “Berresî ve Tahlil-i Didgâhhâ-yi Nakd-ı Edebî der etTevessül ile’t-teressül”, Pejûheşhâ-yi Edebî, S. 56, 1396hş, s. 85-104.
- KAYA, Pınar, Arslanşah ve II. Tuğrul Dönemi Irak Selçukluları Tarihi (1161-1194), (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2017.
- KAYHAN, Hüseyin, Irak Selçukluları, Çizgi Yayınları, Konya 2001, s. 314.
- KÖPRÜLÜ, M. Fuad, “Hârizmşahlar”, İslam Ansiklopedisi, C. 5/1, İstanbul 1987, s. 265-296.
- KÖPRÜLÜ, M. Fuad, “Uran Kabilesi”, Belleten, C. VII, S. 26, Ankara 1943, s. 227-243.
- KÖYMEN, Mehmet Altay, “Selçuklu Devri Kaynaklarına Dair Araştırmalar I, Büyük Selçuklu Devrine Ait Münşeat Mecmuaları”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 8, S. 4, Ankara 1951, s. 537-648.
- KURTULUŞ, Rıza, “Mektup: Fars Edebiyatı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 29, İstanbul 2004, s. 16-17.
- MAHMÛDÎ, Meryem, “Kârgerdhâ-yi Hükm-i Ahlâkî Ketâb-e et-Tevessül ile’t-teressül”, Pejûheşnâme-yi Edebiyyât-e Ta’limî, S. 22, 1393hş, s. 149-170.
- MARAŞÎ, Zahireddîn b. Seyyid Nâsıreddîn, Târih-i Taberistân u Ruyân-ı Mâzenderân, Tahran ty.
- MÎRHÂND, Hamideddîn Muhammed, Ravzatu’s-safâ, IV, Tahran 1339hş.
- NESEVÎ, Muhammed, Sîretü’s-Sultân Celâleddîn Mengübertî, nşr. Mücteba Minovi, Tahran 1365hş.
- NORÛZÎ, Cihânbahş, “ “et-Tevessül ile’t-Teressül” Ketâb-ı Mühim Zir-e Gobâr-e Rûzegâr”, Zebân ve Edebiyât-e Farsî, S. 16, 1387hş, s. 122-144.
- ÖĞÜN BEZER, Gülay, “İldenizliler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 22, Ankara 2002, s. 82-84.
- ÖRS, Derya, “Reşîdeddin Vatvât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 42, İstanbul 2012, s. 575-574.
- ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Harezmşahlar Devleti” Türkler, C. 4, Ankara 2002, s. 808-896.
- ÖZTÜRK, Murat, Irak Selçuklu Devleti Atabegleri, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2019.
- PERVİZ, Abbas, Tarih-i Selâcika ve Hârizmşahan, Tahran 1351hş.
- REŞİDEDDÎN Fazlullah Hemedânî, Câmiü’t-tevârih, C. I, Tashih ve Tehşiye: Muhammed Ruşen- Mustafa Ruşenî, Tahran 1373hş.
- ROEMER, H. R., “Insha”, The Encyclopedia of Islam, C.3, Leiden 1986, s. 1241-1244.
- SABRA, Afâf Seyyid, et-Târîhu’s-siyâsî li’d-devleti’l-Hârezmiyye, Kahire 1407/1987.
- ŞAHİNOĞLU, M. Nazif, “Vatvât”, İslam Ansiklopedisi, C. 13, İstanbul 1986, s. 235-240.
- ŞEMŞÎR GERHÂ, Mahbûbe, “Seyr-i der Teressül ve Nâme Nigârî-ye Berresî-ye Ketâb-e etTevessül ile’t-teressül eser-e Bahâeddîn Muhammed b. Müeyyed Bağdâdî”, Ketâb-e Mahe Edebiyyât, S. 152, 1383hş, s. 71-81.
- TANERİ, Aydın, “Hârizmşahlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 16, İstanbul 1997, s. 298-231.
- TANERİ, Aydın, Celâlü’d-dîn Hârizmşâh ve Zamanı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1977.
- TANERİ, Aydın, Harezmşahlar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1993.
- USTA, Aydın, “Moğol İstilası Dönemine Kadar Kıpçaklar ve Hârezmşâhlar”, Türkler, C. 4, Ankara 2002, s. 897-903.
- UZUN, Mustafa, “Münşeat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 32, İstanbul 2006, s. 18-20.
- YÛSUFÎ, Süheyla, “Berresî-yi et-tevessül-ü ile’t-teressül Bahâeddîn Bağdâdî ve Muarrifi-yi Nusah-e Noyafte”, Âyende-i Miras, S. 57, 1394hş, s. 347-370.
| APA | Azar Nasırabadı G (2021). HÂREZMŞÂHLAR DÖNEMİ MÜNŞEATMECMUALARINDAN et-TEVESSÜL İLE’T-TERESSÜL ve DEVLETİN SİYASİ MÜNASEBETLERİ AÇISINDANÖNEMİ. , 33 - 49. 10.9737/hist.2021.976 |
| Chicago | Azar Nasırabadı Gülseren HÂREZMŞÂHLAR DÖNEMİ MÜNŞEATMECMUALARINDAN et-TEVESSÜL İLE’T-TERESSÜL ve DEVLETİN SİYASİ MÜNASEBETLERİ AÇISINDANÖNEMİ. (2021): 33 - 49. 10.9737/hist.2021.976 |
| MLA | Azar Nasırabadı Gülseren HÂREZMŞÂHLAR DÖNEMİ MÜNŞEATMECMUALARINDAN et-TEVESSÜL İLE’T-TERESSÜL ve DEVLETİN SİYASİ MÜNASEBETLERİ AÇISINDANÖNEMİ. , 2021, ss.33 - 49. 10.9737/hist.2021.976 |
| AMA | Azar Nasırabadı G HÂREZMŞÂHLAR DÖNEMİ MÜNŞEATMECMUALARINDAN et-TEVESSÜL İLE’T-TERESSÜL ve DEVLETİN SİYASİ MÜNASEBETLERİ AÇISINDANÖNEMİ. . 2021; 33 - 49. 10.9737/hist.2021.976 |
| Vancouver | Azar Nasırabadı G HÂREZMŞÂHLAR DÖNEMİ MÜNŞEATMECMUALARINDAN et-TEVESSÜL İLE’T-TERESSÜL ve DEVLETİN SİYASİ MÜNASEBETLERİ AÇISINDANÖNEMİ. . 2021; 33 - 49. 10.9737/hist.2021.976 |
| IEEE | Azar Nasırabadı G "HÂREZMŞÂHLAR DÖNEMİ MÜNŞEATMECMUALARINDAN et-TEVESSÜL İLE’T-TERESSÜL ve DEVLETİN SİYASİ MÜNASEBETLERİ AÇISINDANÖNEMİ." , ss.33 - 49, 2021. 10.9737/hist.2021.976 |
| ISNAD | Azar Nasırabadı, Gülseren. "HÂREZMŞÂHLAR DÖNEMİ MÜNŞEATMECMUALARINDAN et-TEVESSÜL İLE’T-TERESSÜL ve DEVLETİN SİYASİ MÜNASEBETLERİ AÇISINDANÖNEMİ". (2021), 33-49. https://doi.org/10.9737/hist.2021.976 |
| APA | Azar Nasırabadı G (2021). HÂREZMŞÂHLAR DÖNEMİ MÜNŞEATMECMUALARINDAN et-TEVESSÜL İLE’T-TERESSÜL ve DEVLETİN SİYASİ MÜNASEBETLERİ AÇISINDANÖNEMİ. History Studies, 13(1), 33 - 49. 10.9737/hist.2021.976 |
| Chicago | Azar Nasırabadı Gülseren HÂREZMŞÂHLAR DÖNEMİ MÜNŞEATMECMUALARINDAN et-TEVESSÜL İLE’T-TERESSÜL ve DEVLETİN SİYASİ MÜNASEBETLERİ AÇISINDANÖNEMİ. History Studies 13, no.1 (2021): 33 - 49. 10.9737/hist.2021.976 |
| MLA | Azar Nasırabadı Gülseren HÂREZMŞÂHLAR DÖNEMİ MÜNŞEATMECMUALARINDAN et-TEVESSÜL İLE’T-TERESSÜL ve DEVLETİN SİYASİ MÜNASEBETLERİ AÇISINDANÖNEMİ. History Studies, vol.13, no.1, 2021, ss.33 - 49. 10.9737/hist.2021.976 |
| AMA | Azar Nasırabadı G HÂREZMŞÂHLAR DÖNEMİ MÜNŞEATMECMUALARINDAN et-TEVESSÜL İLE’T-TERESSÜL ve DEVLETİN SİYASİ MÜNASEBETLERİ AÇISINDANÖNEMİ. History Studies. 2021; 13(1): 33 - 49. 10.9737/hist.2021.976 |
| Vancouver | Azar Nasırabadı G HÂREZMŞÂHLAR DÖNEMİ MÜNŞEATMECMUALARINDAN et-TEVESSÜL İLE’T-TERESSÜL ve DEVLETİN SİYASİ MÜNASEBETLERİ AÇISINDANÖNEMİ. History Studies. 2021; 13(1): 33 - 49. 10.9737/hist.2021.976 |
| IEEE | Azar Nasırabadı G "HÂREZMŞÂHLAR DÖNEMİ MÜNŞEATMECMUALARINDAN et-TEVESSÜL İLE’T-TERESSÜL ve DEVLETİN SİYASİ MÜNASEBETLERİ AÇISINDANÖNEMİ." History Studies, 13, ss.33 - 49, 2021. 10.9737/hist.2021.976 |
| ISNAD | Azar Nasırabadı, Gülseren. "HÂREZMŞÂHLAR DÖNEMİ MÜNŞEATMECMUALARINDAN et-TEVESSÜL İLE’T-TERESSÜL ve DEVLETİN SİYASİ MÜNASEBETLERİ AÇISINDANÖNEMİ". History Studies 13/1 (2021), 33-49. https://doi.org/10.9737/hist.2021.976 |
