Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri

İbrahim KAYGUSUZ (Girilmemişş)
Turkish Studies- Comparative Religious Studies
41 6
Yıl: 2021 Cilt: 16 Sayı: 1 Sayfa Aralığı: 33 - 55 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.47091/TurkishStudies.49193 İndeks Tarihi: 11-06-2022

Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri

Öz:
Anadolu’nun İslamlaşması süreci Moğol istilasıyla birlikte gerçekleşen büyük göç hareketleri ile birlikte başlamıştır. İstila sonucu birçok derviş Anadolu coğrafyasına ve Selçuklunun himayesine sığınmıştır. Anadolu tasavvuf hareketlerinin tarihȋ kökenlerinde üç coğrafȋ bölgenin önemli yeri vardır. Bunlar, Orta Asya, Kuzey Afrika ve Ortadoğu’dur. Birden çok coğrafȋ bölgenin (Türkistan, Buhara, Harezm, İran, Horasan, Endülüs, Mısır, Suriye ve Irak) ve fikrȋ kaynağın Anadolu tasavvufunu şekillendirmesi bu hareketlerin itikadî temellerine ve davranış pratiklerine eklektik bir karakter kazandırmıştır. İtikadȋ ve sosyal bünyeleri farklı olan bu hareketlerin büyük çoğunluğu Sünnȋ, az bir kısmı ise bâtınȋ, şîidir. 13. yüzyılda Anadolu’da yayılmaya başlayan tasavvuf hareketlerinde meşrep olarak birbirinden farklı üç yol bulunmaktaydı: Sûfîlik, Fütüvvet ve Melametîlik. Bu üç yol, farklı tarikat kurumları yoluyla Anadolu coğrafyasına girmişti. Bu yollara ait itikadî yönlerin bilinmesi, günümüze kadar uzanan tarikat kurumlarının fikrȋ temellerini, meşrep alt yapılarını ve davranış pratiklerini kavramamıza katkılar sağlayacaktır. Çalışmanın amacı Anadolu tasavvuf hareketlerinin eklektik bir karaktere sahip olduğunu tarihȋ veriler üzerinden ispat etmeye çalışmaktır. Günümüze kadar varlıkları devam eden tasavvuf hareketlerine ait coğrafȋ köken çeşitliliği, güncel tarikat hareketleri üzerinde hem itikadî hem de uygulanan pratikleri anlamında farklı izler bırakmıştır. Bu hareketler bir taraftan ana hatları ile birbirinden farklı fikrȋ temellere ve davranış pratiklerine sahipken diğer taraftan çok yönlü olarak birbirini etkilemekte, iç içe geçmekte ve benzerlikler göstermektedir. Çalışmada Anadolu tasavvufuna ait bu eklektik karakter, güncel tarikat hareketleri üzerinden karşılaştırılarak anlatılmıştır. Türkiye’deki dinȋ algılama biçimi üzerinde yadsınamayacak düzeyde etkilere sahip olan tasavvuf ve tarikat hareketlerinden hiçbirisi ne günümüzde ne de geçmişte ötekisinden izole olmuş fikri temellere ve davranış pratiklerine sahip olmamıştır. Eklektik yapı bu hareketlerin temel karakteri olmuştur.
Anahtar Kelime:

The Roots and Eclectic Characteristic of Anatolian Islamic Mysticism Movement

Öz:
The Islamization process of Anatolia started with the immigrations due to Mongol invasion. As a result of this invasion many dervishes came to Anatolia and refuge under the protection of Seljuk reign. In the historical roots of the Anatolian Islamic mysticism Movement, three regions are of great importance. These are Middle Asia, North Africa and Middle East. As the Turks became Muslim and immigrate to Anatolia, Islamic mysticism expand from Turkistan, Bukhara, Khorezm, Iran, Khorasan, Andalusia, Egypt, Syria and Iraq to Anatolia. Since more than one region and resource shaped the Anatolian Islamic mysticism its faith basis and behaviors had an eclectic characteristic. These movements whose faith and social structures were different constituted of largely Sunni and orthodox, and partially Batiniyya, Shia, Heterodox. In the Islamic mysticism movement starting to expand Anatolia in thirteenth century, there were three veins. These were Sufism, Futuwwa and melametiyye. These three veins came into Anatolia via different religious orders. Knowing the faith aspects of these veins make it possible to understand intellectual basis, disposition substructures, and behavior types of these religious orders. This study aims to prove that Anatolia Islamic mysticism movement has an eclectic characteristic through historical data. Geographical origin diversity belonged to Islamic mysticism which exists till now impressed current religious orders. These movements on one hand had different intellectual basis and behavior types, on the other hand effected each other, intertwined and showed similarities. These eclectic characteristics belonged to Anatolian Islamic mysticism compared with the current religious orders. None of the Islamic mysticism and religious order movements which has a considerable effect on religion perception in Turkey don’t have isolated ideational basis and behavior types neither now nor in the past. Eclectic structure became the fundamental characteristic of these movements.
Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • Adıgüzel, Y. (2016). Göç sosyolojisi. Nobel Yayıncılık.
  • Akkuş, M. (1991). Tasavvufun Anadolu’ya girişi ve İslamlaşmada rolü tanımı kaynakları ve tesirleriyle tasavvuf. Seha Neşriyat.
  • Aydın, M. (2011). Din fenomeni. Litera Türk Yayıncılık.
  • Azamat, N. (2001). Kalenderiyye. DİA. TDVY. 24, 253-256.
  • Babinger, F. & Köprülü, M. F. (2003). Anadolu’da İslamiyet. (Çev. Ragıp Hulusi), Yay. haz. Mehmet Kanar. İnsan Yayınları.
  • Barkan, Ö. L. (2015). İstila devirlerinin kolonizatör Türk dervişleri ve zaviyeler. İnsan ve İnsan Dergisi, (5), 5-37.
  • Baz, İ. (2012). Tasavvuf mektepleri tasavvufun gelişimi, Tasavvuf el kitabı. Ed. Kadir Özköse. Grafiker Yayınları.
  • Bal, H. (2014). Din sosyolojisi din olgusu dini gruplar yöntem. Sentez Yayıncılık.
  • Berger, P. L. (2015). Kutsal şemsiye dinin sosyolojik teorisinin ana unsurları. (Türkçesi, Ali Coşkun), Rağbet Yayınları.
  • Bozkurt, Ö. (2017). Endülüs ve Kuzey Afrika’nın Anadolu tasavvufundaki yeri. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi, 3(1), 61-86.
  • Bozkurt, V. (2014). Değişen dünyada sosyoloji temeller kavramlar kurumlar. Ekin Yayınevi.
  • Büyükkara, M. A. (2017). Çağdaş İslami akımlar. Klasik Yayınları, İslam Medeniyet Araştırmaları.
  • Can, Ş. (2009). Mevlâna ve Eflâtun. Kurtuba Kitap.
  • Çağatay, N. (1997). Bir Türk kurumu olan Ahilik. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Çakır, R. (2017). Ayet ve slogan Türkiye’de İslami oluşumlar. Metis Yayınları.
  • Çelebi, A. H. (2015). Mevlâna ve Mevlevilik. Hece Yayınları.
  • Çelebi, C. (1993). Çelebi efendi. DİA. TDVY. 8, 261-262.
  • Durkheim, E. (2010). Dinsel yaşamın ilk biçimleri. (Türkçesi, Özer Ozankaya), Cem Yayınevi.
  • Eraydın, S. (1994). Tasavvuf ve tarikatler. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
  • Freyer, H. (2016). Din sosyolojisi. (Çev. Turgut Kalpsüz), Yay. Haz. M. Rami Ayas. Doğu Batı Yayınları.
  • Giddens, A. (1999). Toplumun kuruluşu. (Çev. Hüseyin Özel), Bilim ve Sanat Yayınları.
  • Gölpınarlı, A. (1941). Yunus ile Ȃşık Paşa ve Yunus’un bâtınîliği. Kenan Basımevi.
  • Gölpınarlı, A. (2015). Mevlâna Celâleddin hayatı eserleri felsefesi. İnkılâp Yayınevi.
  • Ünver, G. (2000). Din sosyolojisi. İnsan Yayınları.
  • Güngör, E. (1996). İslam tasavvufunun meseleleri. Ötüken Neşriyat.
  • Güngör, Ö. (2015). Değişim ile takiye arası Nusayriler/Arap Aleviler, İnsan ve Toplum Dergisi, 5(9), 75-102.
  • Güngör. Ö. (2017). Araf’tan ma’rûfa Alevȋler-Bekâşiler. Maarif Mektepleri Yayınları.
  • Gürer, D. (2007). Mevlâna Celâleddin Rûmî hayatı ve düşüncesine aşkı arayış eksenli bir bakış. Osman Behçet, Mevlâna Celâleddin Rûmî hayatı ve yolu. Yay. haz. Dilaver Gürer. Rûmî Yayınları.
  • Haldun. İ. (2004). Mukaddime birinci cilt. (Çev. Halil Kendir), Yeni Şafak Kültür Armağanı.
  • Işık, Z. (2017a). Devlet ve tarikat Osmanlı toplumunda devlet-tarikat ilişkilerinin ideolojik ve sosyolojik zemini. Çizgi Kitabevi Yayınları.
  • Işık, Z. (2017b). Şeyhler ve şahlar Osmanlı toplumunda devlet-tarikat ilişkilerinin gelişim ve değişim süreçleri. Çizgi Kitabevi Yayınları.
  • Karamustafa, A. T. (2014). Yesevîlik, Melametîlik, Kalenderîlik, Vefaȋlik ve Anadolu tasavvufunun kökenleri sorunu. Osmanlı toplumunda tasavvuf ve sûfiler. Haz. Ahmet Yaşar Ocak. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Karamustafa, A. T. (2017). Tasavvufun oluşumu. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
  • Kara, İ. (2009). İbnü’l-Arabî’nin tasavvuf ıstılahlarına etkisi ve Seyyid Mustafa Rasim Efendi’nin ıstılâhât-ı insân-ı kâmil’i örneği. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi İbnü’l- Arabî Özel Sayısı, 2 (23), 583-600.
  • Kaygusuz, İ. (2020). Mevleviliğin sosyolojisi tarihsel ve toplumsal temelleri. Çizgi Kitabevi Yayınları.
  • Kocatürk, S. (2001). Mevlâna’da varlık insan aşk ve ölüm teması. Kültür Bakanlığı Yayınları.
  • Köprülü, M. F. (1976). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Diyanet İsleri Başkanlığı Yayınları.
  • Küçük, H. (2015). Ana hatlarıyla tasavvuf tarihine giriş. Ensar Neşriyat.
  • Küçükdağ, Y. (2005). Türk tasavvuf araştırmaları. Çizgi Kitabevi Yayınları.
  • Mardin, Ş. (1993). Türkiye’de din ve siyaset. İletişim Yayınları.
  • Mensching, G. (2012). Din sosyolojisi din kültür ve toplum ilişkileri. (Çev. Mehmet Aydın), Litera Türk Yayıncılık.
  • Mevlâna C. R. (1997). Konularına göre açıklamalı Mesnevi tercümesi. Haz. Şefik Can, I. Ötüken Neşriyat.
  • Ocak, A. Y. (2006). Anadolu'da İslamiyet Fuat Köprülü ve sonrası. Muhafazakâr Düşünce Dergisi, (8), 9-18.
  • Ocak, A. Y. (2010). Türkiye sosyal tarihinde İslamın macerası. Timaş Yayınları.
  • Ocak, A. Y. (2015). Osmanlı sûfiliğine bakışlar. Timaş Yayınları.
  • Ocak, A. Y. (2016). Türk sûfiliğine bakışlar. İletişim Yayınları.
  • Ögke, A. (2012). Tasavvuf terimleri Fütüvvet ve Ahilik tasavvufun gelişimi. Tasavvuf el kitabı. Ed. Kadir Özköse. Grafiker Yayınları.
  • Öke, M. K. (2016). Dervişin sema defteri. Sûfȋ Kitap.
  • Öngören, R. (2012). Anadolu tasavvuf geleneği, tarikatların kurumsallaşması. Tasavvuf el kitabı. Ed. Kadir Özköse. Grafiker Yayınları.
  • Sarıçam, İ & Erşahin, S. (2016). İslâm medeniyeti tarihi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
  • Subaşı, N. (2014). Din sosyolojisine giriş. Dem Yayınları.
  • Şahin, H. (2021). Dervişler fakihler gaziler erken Osmanlı döneminde dinȋ zümreler (1300-1400). Yapı Kredi Yayınları.
  • Tablamacıoğlu, M. (1963). Din sosyolojisi. Ankara Üniversitesi.
  • Top, H. (2007). Mevlevi usûl ve âdâbı. Ötüken Neşriyat.
  • Turhan, M. (1969). Kültür değişmeleri. Milli Eğitim Basımevi.
  • Uludağ, S. (1995). Tasavvuf terimleri sözlüğü. Marifet Yayınları.
  • Ülken, H. Z. (1969). Sosyoloji sözlüğü. Milli Eğitim Basımevi.
  • Wach, J. (1987). Din sosyolojisine giriş. (Çev. Battal İnandı), İlahiyat Fakültesi Yayınları.
  • Wallace, R. A. & Wolf, A. (2012). Çağdaş sosyoloji kuramları klasik geleneğin genişletilmesi. (Çev. Leyla Elburuz, M. Rami Ayas), Doğu Batı Yayınları.
  • Weber, M. (1997). Protestan ahlakı ve kapitalizmin ruhu. (Türkçesi. Zeynep Aruoba), Hill Yayın.
  • Weber, M. (2016). Din sosyolojisi. (Çev. Latif Boyacı), Yarın Yayınları.
  • Yılmaz, H. K. (2017). Ana hatlarıyla tasavvuf ve tarikatlar. Ensar Neşriyat.
  • Yılmaz, Ö. (2019). Osmanlı devletinde padişah – sûfȋ ilişkileri. Akçağ Yayınları.
  • Yılmaz, Ö. (2020). Tasavvuf bize ne söyler?. Sufi Kitap Yayınları.
APA Kaygusuz İ (2021). Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri. , 33 - 55. 10.47091/TurkishStudies.49193
Chicago Kaygusuz İbrahim Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri. (2021): 33 - 55. 10.47091/TurkishStudies.49193
MLA Kaygusuz İbrahim Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri. , 2021, ss.33 - 55. 10.47091/TurkishStudies.49193
AMA Kaygusuz İ Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri. . 2021; 33 - 55. 10.47091/TurkishStudies.49193
Vancouver Kaygusuz İ Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri. . 2021; 33 - 55. 10.47091/TurkishStudies.49193
IEEE Kaygusuz İ "Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri." , ss.33 - 55, 2021. 10.47091/TurkishStudies.49193
ISNAD Kaygusuz, İbrahim. "Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri". (2021), 33-55. https://doi.org/10.47091/TurkishStudies.49193
APA Kaygusuz İ (2021). Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri. Turkish Studies- Comparative Religious Studies, 16(1), 33 - 55. 10.47091/TurkishStudies.49193
Chicago Kaygusuz İbrahim Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri. Turkish Studies- Comparative Religious Studies 16, no.1 (2021): 33 - 55. 10.47091/TurkishStudies.49193
MLA Kaygusuz İbrahim Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri. Turkish Studies- Comparative Religious Studies, vol.16, no.1, 2021, ss.33 - 55. 10.47091/TurkishStudies.49193
AMA Kaygusuz İ Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri. Turkish Studies- Comparative Religious Studies. 2021; 16(1): 33 - 55. 10.47091/TurkishStudies.49193
Vancouver Kaygusuz İ Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri. Turkish Studies- Comparative Religious Studies. 2021; 16(1): 33 - 55. 10.47091/TurkishStudies.49193
IEEE Kaygusuz İ "Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri." Turkish Studies- Comparative Religious Studies, 16, ss.33 - 55, 2021. 10.47091/TurkishStudies.49193
ISNAD Kaygusuz, İbrahim. "Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri". Turkish Studies- Comparative Religious Studies 16/1 (2021), 33-55. https://doi.org/10.47091/TurkishStudies.49193
Sayfa Oluşturulma Tarihi
18-04-2024 0:47

İLETİŞİM

TÜBİTAK ULAKBİM TR Dizin

Yüzüncüyıl, İşçi Blokları Mahallesi

Muhsin Yazıcıoğlu Caddesi No:51/C

06530 Çankaya / ANKARA +90 (312) 298 92 00

trdizin@tubitak.gov.tr

TÜBİTAK ULAKBİM Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi Cahit Arf Bilgi Merkezi © Tüm Hakları Saklıdır. Gizlilik Politikası Kullanım Şartları