I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR*
Yıl: 2021 Cilt: 0 Sayı: 44 Sayfa Aralığı: 11 - 41 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 10-06-2022
I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR*
Öz: Osmanlı Devleti’nin anayasal sisteme geçmesinden kısa bir süre sonra Mec-
lis-i Mebusan açıldı. İlk meclise sınırlı da olsa hükümeti denetlemeye yönelik
bazı denetim araçları verilmişti. Büyük bir coğrafyaya sahip olan Osmanlı
Devleti’nin dört bir yanından İstanbul’a gelen mebuslar kozmopolit bir meclis
yapısı oluşturdu. Farklı etnik kökenlere sahip bu mebuslar Dahili Nizamname’de
düzenlenen bir parlamenter denetim aracı olan istizaha (gensoru) sıklıkla başvur-
dular. Bir parlamento kültürü olmamasına karşın, ortak sorunların göreceli bir
“serbest” tartışma ortamında ifade edilmesi, dolaylı olarak padişahın sorgulanma-
sını da gündeme getirdi. Bu gelişme, öteki nedenlerle birlikte parlamentonun 30
yıl tatil edilmesine yol açtı. Bu çalışmada, İlk Osmanlı Meclis-i Mebusan’ında,
parlamenter denetim sürecinde öne çıkan mebusların etkinlikleri incelenecektir.
Anahtar Kelime: PROMINENT DEPUTIES IN THE PROCESS OF PARLIAMENTARY CONTROL IN THE MECLİS-İ MEBUSAN DURING THE FIRST OTTOMAN CONSTITUTIONAL MONARCHY
Öz: Shortly after the transition of the Ottoman Empire to the constitutional system,
the Parliament was opened. The first parliament was provided some means of
control, albeit limited, to control the government. Deputies who came to Istanbul
from all over the Ottoman Empire, which had large geography, formed a cosmo-
politan assembly structure. These deputies of different ethnic origins frequently
resorted to the istizah (interpellation), a parliamentary control tool regulated in
the Internal Regulations. Despite the lack of a parliamentary culture, the expres-
sion of common problems in a relatively “free” discussion environment indirectly
led to questioning of the Sultan, too. This development, along with other reasons,
led to the 30-year recess of parliament. In this study, the activities of the promi-
nent deputies in the parliamentary control process in the First Ottoman Parlia-
ment will be examined.
Anahtar Kelime: Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- Başbakanlık Osmanlı Arşivi, (BOA) 20 L 1296, Sadaret Resmî Maruzât Evrakı, Gömlek No:4, Dosya No:54.
- Başbakanlık Osmanlı Arşivi, (BOA) 9 Ca 1296, Yıldız Mabeyn Başkitabeti Evra- kı, Gömlek No:2 Dosya No:15.
- Başbakanlık Osmanlı Arşivi, (BOA) İrade Dosya Usulü, Gömlek No: 11, Dos- ya:106.
- Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Esas Evrakı, 80/3.
- Ahmed Midhat Efendi, Üss-i İnkılab, Takvim-i Vekayi Matbaası, C. 2, İstanbul, 1295 (Rumi).
- Ahmed Cevdet Paşa, Ma’ruzat, (Yayına Hazırlayan: Yusuf Halaçoğlu), Çağrı Ya- yınları, İstanbul, 1980.
- Ahmed Saib, Abdülhamid’in Evâil-i Saltanatı, Kahire, 1326.
- Akın, İlhan, Siyasi Tarih, Fakülteler Matbaası, İstanbul, 1983.
- Akşin, Sina, “I. Meşrutiyet Meclis-i Mebusanı (I)”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. 25, S. 1, https://dergipark.org.tr/tr/download/ article-file/37017, Erişim Tarihi: 20.08.2021.
- Akşin, Sina, “I. Meşrutiyet Meclisi Mebusanı’nın Ele Aldığı Başlıca Sorunlar (II)”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. 25, S. 2, htt- ps://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/37003, Erişim Tarihi: 20.08.2021.
- Akyıldız, Ali, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim Yayınları, İstanbul, 2004.
- Aldıkaçtı, Orhan, Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını, 3. Baskı, İstanbul, 1978.
- Baykal, Bekir S., “I. Meşrutiyet”e Dair Belgeler”, Belleten, No: 96, Belge No: 10, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1960, s. 609-612, https://belleten.gov.tr/tam- metin-pdf/2898/tur, Erişim Tarihi: 20.08.2021.
- Davison, Roderic H., Osmanlı İmparatorluğunda Reform (1856-1876), Papirus Yayınları, C. 1, İstanbul, 1997.
- Devereux, Robert, The First Ottoman Constitutional Period, The Johns Hopkins Press, Baltimore, 1963.
- Eldem, Edhem, “Resimli Basında 1876 Darbesi”, Osmanlı’dan Günümüze Dar- beler, (Hazırlayan: Mehmet Ö. Alkan), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2017.
- Eryılmaz, Bilal, Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İşaret Yayınları, İstanbul, 2006.
- Gazel, Ahmet A., “Birinci Meşrutiyet Parlamentosunda Parlamenter Denetim: İs- tizah (Gensoru), Meclis Araştırması, Meclis Soruşturması, Genel Görüşme”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, http://dergipark.gov.tr/su- tad/issue/26279/276895, Erişim Tarihi: 20.08.2021.
- Güneş, İhsan, Türk Parlamento Tarihi: Meşrutiyete Geçiş Dönemi, I. ve II. Meş- rutiyet, TBMM Vakfı Yayınları, C. 1-2, Ankara, 1997.
- İnalcık, Halil, Osmanlı Devleti Toplumu ve Ekonomisi, Eren Yayınları, İstanbul, 1993.
- Karal, Enver Z., Osmanlı Tarihi Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Dönemleri (1789- 1856), Türk Tarih Kurumu Basımevi, C. 5, Ankara, 2017.
- Karal, Enver Z., Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, C. 7-8, Ankara, 1962.
- Karpat, Kemal, Politization of Islam, Oxford University Press, New York, 2001.
- Kılıç, Kaya, Seda, 1876 Kanun-i Esasi’sinin Hazırlanması ve Meclis-i Mebu- san’ın Toplanması, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversite- si Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1991.
- Kılıç, Seda, “1876 Meclis-i Mebusanı ve Seçim Hazırlıkları”, Ankara Üniversite- si Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, C. 30, S. 30, http:// dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/1694/18080.pdf, Erişim Tarihi: 20.08.2021.
- Kızıltan, Yılmaz, I. Meşrutiyet’in İlanı ve Osmanlı Meclis-i Mebusanı, (Yayım- lanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1994.
- Kili, Suna, “1876 Anayasası’nın Çağdaşlaşma Sorunları Açısından Değerlendi- rilmesi”, Kanun-i Esasi 100. Yılına Armağan, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1978.
- Kili, Suna-Gözübüyük, A. Şeref, Türk Anayasa Metinleri “Senedi İttifaktan Gü- nümüze”, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1985.
- Kocabaş, Süleyman, Sultan Abdülaziz ve I. Meşrutiyet, Vatan Yayınları, İstanbul, 2001.
- Mahmut Celaleddin Paşa, Mir’at-ı Hakikat Cilt 1-3: Tarihi Hakikatların Aynası, (Yayına Hazırlayan: İsmet Miroğlu), Berekât Yayınları, İstanbul, 1983.
- Mardin, Şerif, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İletişim Yayınları, İstanbul, 2004.
- Oğuz, Ahmet, Birinci Meşrutiyet Kanun-ı Esasi ve Meclis-i Mebusan, Grafiker Yayınları, Ankara, 2010.
- Oğuz, Ahmet, “Birinci Meşrutiyet Meclisi’nin Kapatılmasının Sonuçları Üzeri- ne”, Nevşehir Barosu Dergisi, C. 1, S. 1, Mart 2014, http://web2.e-baro.web.tr/uploads/50/dergi/sayi1/3.pdf, Erişim Tarihi: 20.08.2021.
- Okandan, R. Galip, Amme Hukuku Tarihimizde Birinci Meşrutiyet Devri ve Ka- rakteristik Vasıfları, Arkadaş Matbaası, İstanbul, 1941.
- Okandan, R. Galip, Umumi Amme Hukukumuzun Ana Hatları I: Osmanlı Devle- ti’nin Kuruluşundan İnkirazına kadar, İÜHF Yayınları, İstanbul, 1948.
- Olgun, Kenan, 1908-1912 Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nın Faaliyetleri ve De- mokrasi. Tarihimizdeki Yeri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2008.
- Ortaylı, İlber, “İlk Osmanlı Parlamentosu ve Osmanlı Milletlerinin Temsili”, Kanun-i Esasi 100. Yılına Armağan, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1978.
- Ortaylı, İlber, “Osmanlı Diplomasisi ve Dışişleri Örgütü”, Tanzimat’tan Cumhuri- yet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 1, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985.
- Osman Nuri, Abdülhamid-i Sâni Devr-i Saltanatı, Kütüphane-i İslam ve Askeri, İstanbul, 1327 (Rumi).
- Öklem, Necdet, 1877 Meclis-i Mebusanı ve İller Kanunu, Ege Üniversitesi Ya- yınları, İzmir, 1982.
- Özcan, Abdülkadir, “Alkış” Maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi, https://islaman- siklopedisi.org.tr/alkis, Erişim Tarihi: 20.08.2021.
- Özkaya, Yücel, “Birinci Kanuni Esasi ve Meşrutiyet Hakkında Ortaya Konulan Görüşler ve Parlamento Usulü Hakkında Bir Lahiya”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 31, No: 1-2, http://dtcfdergisi.ankara. edu.tr/index.php/dtcf/article/view/4609/4525, Erişim Tarihi: 20.08.2021.
- Öztuna, Yılmaz, Bir Darbenin Anatomisi, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul, 2006.
- Said Halim Paşa, Buhranlarımız (Tercüman 1001 Temel Eser 9), (Hazırlayan: M. Ertuğrul Düzdağ), Tercüman Yayınevi, İstanbul, 1973.
- Said Paşa, Said Paşa’nın Hatıraları, İstanbul, 1328.
- Satı, İbrahim, Sultan V. Murad’ın Hayatı ve Kısa Saltanatı (1840-1904), (Yayım- lanmamış Yüksek Lisans Tezi), Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Karaman, 2020.
- Süleyman Paşa, Hiss-i İnkılap, İstanbul, 1326.
- Seyitdanlıoğlu, Mehmet, “Divan-ı Hümayun’dan Meclis-i Meb’usan’a Osmanlı İmparatorluğu’nda Yasama”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmpara- torluğu, (Derleyenler: Halil İnalcık ve Mehmet Seyitdanlıoğlu), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 5. Basım, Ankara, 2015.
- Sevimay, Ruhi, Hayri, Osmanlı Son Dönem Ekonomisi, Cumhuriyete Girerken Ekonomi, Kazancı Hukuk Yayınları, İstanbul, 1995.
- Shaw, J. Stanford, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambrid- ge University Press, Cambridge, 1976.
- Tanör Bülent, “Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış”, Tanzimat’tan Cumhuri- yet’e Türkiye Ansiklopedisi, C.1, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985.
- Tanör, Bülent, Osmanlı Türk Anayasal Gelişmeleri, (1789-1980), Yapı Kredi Ya- yınları, İstanbul, 1998.
- Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), Yapı Kredi Ya- yınları, 24. Baskı, İstanbul, 2014.
- Tezcan, Salih, Semih - İşmen, İsmail, İlk Türk Masonları ve Sultan Murat V, Mi- mar Sinan Yayınları, İstanbul, 1998.
- Toprak, S. Vakkas, “İlk Osmanlı Anayasasının Hazırlık Aşaması ve Midhat Pa- şanın Hazırlamış Olduğu Kanun-İ Cedid”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Sos- yo-Kültürel Siyasi Yansımalar, (Hazırlayan: Sarıyıldız, Gülden vd.), Derin Yayınları, İstanbul, 2015.
- Tunaya, Tarık, Zafer, “1876 Kanun-ı Esasîsi ve Türkiye’de Anayasa Geleneği”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 1, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985.
- Tunaya, Tarık, Zafer, Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2001.
- Tunaya, Tarık, Zafer, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876-1938), Kanun-i Esasi ve Meşrutiyet Dönemi, C. 1, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2001.
- Turan, İlter. “Osmanlı İmparatorluğunun Son Döneminde Öğrenci Siyasal Faali- yeti”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C. 29, S.1-4, İstanbul.
- Türkkan, Hakan, Osmanlı Devleti’nde Anayasa Düşüncesinin Gelişimi ve Ka- nun-ı Esasi Tartışmaları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Sakarya Üniversi- tesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2013.
- Us, Hakkı Tarık (Hazırlayan), Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi 1877- (1293), C. 1, Vakit Gazete Matbaa Kütüphane, İstanbul, 1939.
- Us, Hakkı Tarık (Hazırlayan), Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi 1877- (1293), C. 2, Vakit Gazete Matbaa Kütüphane, İstanbul, 1954.
- Uzunçarşılı, H. İsmail, “Çerkes Hasan Vakası”, Belleten, C. 9, Sayı: 33 (1945).
- Ünal, Açıkgöz, Merve, “1876 Tarihli Kanun-i Esasi’de Yasama-Yürütme İliş- kisi”, Yasama Dergisi, C. 43, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-fi- le/1658555, Erişim Tarihi: 20.08.2021.
- Yıldız, Gültekin, Payitaht İstanbul’un Son Yüzyılı, İBB Kültür AŞ Yayınları, C. 2, İstanbul, 2016.
| APA | GENÇKAYA O, Bişgin O (2021). I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR*. , 11 - 41. |
| Chicago | GENÇKAYA OMER FARUK,Bişgin Osman Nihat I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR*. (2021): 11 - 41. |
| MLA | GENÇKAYA OMER FARUK,Bişgin Osman Nihat I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR*. , 2021, ss.11 - 41. |
| AMA | GENÇKAYA O,Bişgin O I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR*. . 2021; 11 - 41. |
| Vancouver | GENÇKAYA O,Bişgin O I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR*. . 2021; 11 - 41. |
| IEEE | GENÇKAYA O,Bişgin O "I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR*." , ss.11 - 41, 2021. |
| ISNAD | GENÇKAYA, OMER FARUK - Bişgin, Osman Nihat. "I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR*". (2021), 11-41. |
| APA | GENÇKAYA O, Bişgin O (2021). I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR*. YASAMA DERGİSİ, 0(44), 11 - 41. |
| Chicago | GENÇKAYA OMER FARUK,Bişgin Osman Nihat I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR*. YASAMA DERGİSİ 0, no.44 (2021): 11 - 41. |
| MLA | GENÇKAYA OMER FARUK,Bişgin Osman Nihat I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR*. YASAMA DERGİSİ, vol.0, no.44, 2021, ss.11 - 41. |
| AMA | GENÇKAYA O,Bişgin O I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR*. YASAMA DERGİSİ. 2021; 0(44): 11 - 41. |
| Vancouver | GENÇKAYA O,Bişgin O I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR*. YASAMA DERGİSİ. 2021; 0(44): 11 - 41. |
| IEEE | GENÇKAYA O,Bişgin O "I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR*." YASAMA DERGİSİ, 0, ss.11 - 41, 2021. |
| ISNAD | GENÇKAYA, OMER FARUK - Bişgin, Osman Nihat. "I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR*". YASAMA DERGİSİ 44 (2021), 11-41. |
