Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine

Yıl: 2022 Cilt: 16 Sayı: 30 Sayfa Aralığı: 247 - 267 Metin Dili: Türkçe DOI: 10.54316/dilarastirmalari.1082540 İndeks Tarihi: 29-07-2022

Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine

Öz:
Türkiye Türkçesinde, -DIğI zaman/zamanlar(da)/gün/günler(de)/an/anlar(da)/sabah/ sabahlar(da)/akşam/akşamlar(da)/gece/geceler(de) öbeğiyle kurulan ana ve yan tümce öznelerinin farklı olduğu “(Sen) ben/ben+im Ankara’ya gel-diğim zaman/gün/an/sabah/akşam/gece amcana gitmişti-n.” ve “Patronum ben/ben+im işe geç kal-dığım zamanlar(da)/günler(de)/anlar(da) gergin olur.” örneklerinde yan tümcelerin hem iyelik hem de eylemcil zamirle uyuma girdiği görülmektedir. Ana ve yan tümce öznelerinin aynı olduğu durumlarda ise yan tümce yalnızca eylemcil zamirle uyuma girmektedir: “Ben/*Ben+im Ankara’ya gel-diğim zaman/gün/an/sabah/akşam/gece amcama gitmişti-m.”, “Ben/*Ben+im yorgun ol-duğum akşamlar(da) genellikle film izlerim.”. Çokluk biçimbiriminin kaldırıldığı durumlarda ise tümcelerin yanlış olduğu gözlemlenmektedir: “*Kardeşim ben/ben+im ağrıdan uyuyama-dığım gecede bana masaj yapar.”, “*Ben/*Ben+im ağrıdan uyuyama-dığım gecede egzersiz yaparım.”. -DIğINdA ulacıyla kurulan yan tümcelerde ise ana ve yan tümcenin özneleri farklı da olsa aynı da olsa yan tümce yalnızca eylemcil zamirle uyum özelliği sergilemektedir: “(Sen) ben/*ben+im Ankara’ya gel-diğimde amcana gitmişti-n”, “Ben/*Ben+im Ankara’ya gel-diğimde amcama gitmişti-m.”. Çalışmanın araştırma sorularını, yukarıda verdiğimiz örnekler oluşturmaktadır. Tümceler, Yükseltme ve Denetleme Kuramı’na (Theory of Rising and Control) göre incelenmiş ve birtakım testler geliştirilmiştir. Buna göre, -DIğI zaman/zamanlar(da)/gün/günler(de)/an/anlar(da)/sabah/sabahlar(da)/akşam/akşamlar(da)/gece/geceler(de) öbeğiyle kurulan tümcelerin, Korecede tümleyici oluşturan kɛs sözcüğünden hareketle, “Ben [oku-duğum şey+i] biliyorum.” örneğine benzer tümcelerle ortak özellikler barındırdığı saptanmıştır. Bu saptamalar dahilinde, ana ve yan tümce öznelerinin aynı olduğu durumlarda, özne denetleme gerçekleştiği için tümcelerin yalnızca eylemcil zamirle kurulabildiği, farklı olduğu durumlarda ise nesne yükseltme gerçekleştiği için tümcelerin hem eylemcil hem de iyelik zamiriyle kurulabildiği bulgusuna varılmıştır. -DIğINdA ulacıyla oluşan tümcelerde ise yalnızca özne denetleme var olduğundan, tümcelerin yalnızca eylemcil zamirle uyuma girebildiği gözlemlenmiştir. Bunların yanı sıra çalışmada, farklı dillerdeki zaman tümcesi yapıları örneklendirilmiş ve Türkiye Türkçesindeki zaman tümcelerinin çoğunlukla sırasız (deranked), bazen de dengeli (balanced) tümcelerle kurulduğu tespit edilmiştir. Türkiye Türkçesinin bu bakımdan, Guatemala’da konuşulan Maya dil ailesine ait Tzutuhilce ve Brezilya’da konuşulan Canela-Krahô ile benzer yönlere sahip olduğu düşünülmektedir.
Anahtar Kelime: -DIğI zaman yükseltme ve denetleme zarf-fiil/ulaç iyelik zamiri eylemcil zamir -DIğINdA zaman zarfı dengeli ve sırasız

Time Clauses on Different Languages and on the Reasons for “-DIğINdA and -DIğI zaman” Sentences Harmony with Verbal or Nominal

Öz:
In Turkey Turkish, in the examples “(Sen) ben/ben+im Ankara’ya gel-diğ-im zaman/gün/an/sabah/akşam/gece amcana gitmişti-n.” and “Patronum ben/ben+im işe geç kal-dığım zamanlar(da)/günler(de)/anlar(da) gergin olur.” that is constructed with phrase -DIğI zaman/zamanlar(da)/gün/günler(de)/an/anlar(da)/sabah/sabahlar(da) /akşam/akşamlar(da)/gece/geceler(de) in which subjects of main and subordinate clause are different, it is seen that the subordinate clauses are harmony with both possessive and verbal pronouns. In cases where the main and subordinate clause subjects are the same, the subordinate clause is only harmony with the verbal pronoun: “Ben/*Ben+im Ankara’ya gel-diğ-im zaman/gün/an/sabah/akşam/gece amcama gitmişti-m.”, “Ben/*Ben+im yorgun ol-duğum akşamlar(da) genellikle film izlerim.”. In cases where the plural morpheme is removed, it is observed that the sentences are incorrect: “*Kardeşim ben/ben+im ağrıdan uyuyama-dığım gecede bana masaj yapar.”, “*Ben/*Ben+im ağrıdan uyuyama-dığım gecede egzersiz yaparım.”. In the subordinate clauses formed with the gerund -DIğINdA, even if the main and subordinate subjects are the same or different, the clause only exhibits harmony with the verbal pronoun: “(Sen) ben/*ben+im Ankara’ya gel-diğimde amcana gitmişti-n”, “Ben/*Ben+im Ankara’ya gel-diğimde amcama gitmişti-m.”. The research questions of the study are the examples given above. The sentences were examined according to the Theory of Rising and Control and some tests were developed. Accordingly, based on the word kɛs, which forms the complementizer in Korean, it has been determined that the sentences formed with thephrase -DIğI zaman/zamanlar(da)/gün/günler(de)/an/anlar(da)/sabah/sabahlar(da)/akşam/akşamlar(da)/gece/geceler(de) has common features with similar sentences to the example “Ben [oku-duğum şey+i] biliyorum.”. Within these determinations, it was found that in cases where the main and subordinate clause subjects are the same, the sentences can only be formed with verbal pronouns because subject control is realized, and in cases where they are different, the sentences can be formed with both verbal and possessive pronouns because object raising occurs. Since there is only subject control in the sentences formed with the gerund -DIğINdA, it has been observed that the sentences can only be harmony with the verbal pronoun. In addition to these, in the study, time sentence structures in different languages were exemplified and it was determined that the time sentences in Turkey Turkish were mostly formed with deranked and sometimes balanced sentences. In this respect, Turkey Turkish is thought to have similar aspects with Tzutujil, which belongs to the Mayan language family spoken in Guatemala, and Canela-Krahô, which is spoken in Brazil.
Anahtar Kelime:

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
  • ASLAN DEMİR, Sema (2008). Türkçede İsteme Kipliği: Semantik-Pragmatik Bir İnceleme. Ankara: Grafiker.
  • AYDEMİR, İbrahim Ahmet (2013). “Türkçede Zarf-Fiillerin Görünüş Değerleri”. Erdem, 15-30.
  • BANGUOĞLU, Tahsin (2019). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
  • BAUER, Winifred (1993). Maori Descriptive Grammars. London and New York: Routledge.
  • BOZ, Erdoğan (2005). “Bir Birleşik Zarf-Fiil “Fiil+Sıfat-Fiil Eki+(İyelik Eki+) Hal Eki” Yapısı Üzerine”. İlmi Araştırmalar, 191: 43-48.
  • CARNIE, Andrew (2013). Syntax A Generative Introduction. USA: Blackwell.
  • CRISTOFARO, Sonia (2003). Subordination. New York: Oxford.
  • ÇUHADAR, Hakan Celil (2016). “Dünyadaki Profesyonel Müzik Eğitiminin İncelenmesi”. Akademik Bakış, 879: 243-251.
  • DAYLEY, Jon Philip (1981). Tzutujil Grammar. Berkeley: University of California.
  • DECLERCK, Renaat (1988). “Restrictive “When”-Clauses”. Linguistics and Philosophy, 11/131-168.
  • e-SIL = Glossary of Linguistic Terms (2003). “Subjunctive Mood”. https://glossary.sil.org/term/ subjunctive-mood (Erişim Tarihi: 27.02.2022)
  • e-SIL = Glossary of Linguistic Terms (2003). “Irrealis Modality”. https://glossary.sil.org/term/irrealismodality (Erişim Tarihi: 27.02.2022)
  • e-WALS = The World Atlas of Language Structures Online (2013). “Purpose Clauses”. https://wals.info/chapter/125 (Erişim Tarihi: 27.02.2022)
  • e-WALS = The World Atlas of Language Structures Online (2013). “‘When’ Clauses”. https://wals.info/chapter/126 (Erişim Tarihi: 27.02.2022)
  • FARKAS, F. Donka; SUGIOKA, Yoko (1983). “Restrictive If/When Clauses”. Linguistics and Philosophy, 225-258.
  • GORDON, Lynn (1986). Maricopa Morphology and Syntax. Berkeley: University of California.
  • GÖKSEL, Aslı; KERSLAKE, Celia (2005). Turkısh: A Comprehensive Grammar. London and New York: Routledge.
  • GÜLSEVİN, Gürer (2001). “Türkiye Türkçesindeki Birleşik Zarf Fiiller Üzerine”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler, 2/122-143.
  • HEWITT, Brian George (1987). The Typology of Subordination in Georgian and Abkhaz. Berlin, New York, Amsterdam: Mouton de Gruyter.
  • İMER, Kamile; KOCAMAN, Ahmet; ÖZSOY, A.Sumru (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.
  • KARAAĞAÇ, Günay (2013). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ.
  • KAYA, Mehmet (2014). Klasik Gitarın Halk Müziğinde Kullanımının Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. Trakya Üniversitesi.
  • KORKMAZ, Zeynep (2014). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
  • KURT, Pınar (2006). Zarf-Fiillerin Anlam Farklılıklarının Kavratılması. Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi.
  • NOONAN, Michael (1992). A Grammar of Lango. Berlin, New York: Mouton de Gruyter.
  • ÖZDEMİR, Hakan (2013). “Bir Nöbetleşme Hadisesi ve -sA Şart Ekine Yansımaları”. Karadeniz Araştırmaları, 37/227: 199-207.
  • ÖZKAN, Abdurrahman; AŞCI, Ufuk Deniz; TOKER, Mustafa (2020). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi. Konya: Palet.
  • POKROVSKAYA, L. A. (2021). “Gagauzcadaki Bazı Zarf-Fiiller Üzerine”. Prof. Dr. S. Mahmut Kaşgarlı Armağanı (Çev. Bülent Hünerli), (Edt. Ali İhsan Öbek, Levent Doğan, Sevgi Öztürk, Berhem Acar). Çanakkale: Paradigma Akademi, 71-77.
  • POPJES, Jack; POPJES Jo (1986). “Canela-Krahô”. Handbook of Amazonian Languages, Berlin: Mouton de Gruyter, 128-199.
  • STASSEN, Leon (1985). Comparison and Universal Grammar. New York: Oxford.
  • TİKEN, Kamil (2003). “Türkiye Türkçesinde Basit ve Birleşik Zarf-Fiillerin İfade ve İşlevleri”. Türk Dili Araştırma Yıllığı-Belleten, 47/279-364.
  • TÜRKMEN, Emre (2015). Türkmen Türkçesinde Zarf-Fiiller. Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
  • UNDERHİLL, Robert (1976). Turkish Grammar. England: The MIT Press.
  • YILMAZ, Özlem Deniz (2019). Türkiye Türkçesinde Eylemsi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
  • YÜCEOL ÖZEZEN, Muna (2018). “Türkçede Zarf-fiiller ve Zarf-fiillerde Yapılaşma Süreçleri”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 27/237: 79-97.
  • ZENGİN, Eyüp (2018). “Türkçedeki Zarf-Fiil Gruplarının Almancadaki Eşdeğerlilikleri”. Schriften zur Sprache und Literatur II. London: Ijopec, 31-42.
APA Kurtgel A (2022). Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine. , 247 - 267. 10.54316/dilarastirmalari.1082540
Chicago Kurtgel Ayberk Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine. (2022): 247 - 267. 10.54316/dilarastirmalari.1082540
MLA Kurtgel Ayberk Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine. , 2022, ss.247 - 267. 10.54316/dilarastirmalari.1082540
AMA Kurtgel A Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine. . 2022; 247 - 267. 10.54316/dilarastirmalari.1082540
Vancouver Kurtgel A Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine. . 2022; 247 - 267. 10.54316/dilarastirmalari.1082540
IEEE Kurtgel A "Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine." , ss.247 - 267, 2022. 10.54316/dilarastirmalari.1082540
ISNAD Kurtgel, Ayberk. "Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine". (2022), 247-267. https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1082540
APA Kurtgel A (2022). Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine. Dil Araştırmaları, 16(30), 247 - 267. 10.54316/dilarastirmalari.1082540
Chicago Kurtgel Ayberk Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine. Dil Araştırmaları 16, no.30 (2022): 247 - 267. 10.54316/dilarastirmalari.1082540
MLA Kurtgel Ayberk Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine. Dil Araştırmaları, vol.16, no.30, 2022, ss.247 - 267. 10.54316/dilarastirmalari.1082540
AMA Kurtgel A Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine. Dil Araştırmaları. 2022; 16(30): 247 - 267. 10.54316/dilarastirmalari.1082540
Vancouver Kurtgel A Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine. Dil Araştırmaları. 2022; 16(30): 247 - 267. 10.54316/dilarastirmalari.1082540
IEEE Kurtgel A "Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine." Dil Araştırmaları, 16, ss.247 - 267, 2022. 10.54316/dilarastirmalari.1082540
ISNAD Kurtgel, Ayberk. "Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine". Dil Araştırmaları 16/30 (2022), 247-267. https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1082540