Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*

KARAGÖZ, İlknur

Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*

İlknur KARAGÖZ (Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü, Samsun, Türkiye)

Dil Araştırmaları

8 0

Yıl: 2015 Cilt: 0 Sayı: 16 Sayfa Aralığı: 225 - 236 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 29-07-2022

Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*

Öz:

Ölçünlü dilde olduğu gibi, Türkiye Türkçesi ağızlarında da sözcüklerin yapısında pekiştirme işlevli genişlemeler görülür. Ağızlarda ad (kadıncäz), sıfat (küçücek) ve zarf (iycemen, öylecene, şindikin, artıkın; {-ıncana}/ {-ıncama}, {-ken}/{-kene}/{-kenez}li bazı zarf-fiillerin) işlevli sözcüklerin yanı sıra, edatların (gibin, kadara vb.) ve bağlaçların (ilen, heminhemin vb.) da çeşitli birimlerle genişletildiği bilinmektedir. Pekiştirme işlevli birimlere çekimli fiillerde de rastlamak mümkündür. Bunun en tipik örneği, Köktürk döneminden itibaren, emir kipi teklik II. şahıs çekiminde görülen { GIl} birimidir. Türkiye Türkçesi ağızlarında kip ve zaman ekleri de ses yapıları ve biçimleri açısından çeşitlilik gösterir. Bunların içinde özellikle {i-} fiilinin görülen geçmiş zaman kipi teklik III. şahıs çekiminde ortaya çıkan /n/, ilgi çekicidir. Çünkü ölçünlü dilde, bu çekimde kip ve zaman ekinden sonra şahıs eki getirilmez. Şahıs anlamsal olarak {ø} sıfır morfemle işaretlenir. Fakat benim zamanımda gandil varıdın (Uş. Ağz. I-2,101), millet toplanırdın (Uş. Ağz III-93,6), başına yuvak yapılıyodun (Uş. Ağz I-17,74), düün odunu gelirdin(Uş. Ağz I-17,76) örneklerinde görülen /n/ sesbirimine başka ağızlarda da rastlanmaktadır. Türkiye Türkçesi ağızları içinde Balkanlardan gelen Türk göçmenlerin ağızlarının ayrı bir yeri vardır. Birimin bu ağızlarla ilişkili olduğu da tespit edilmiştir. Bu makalede, Türkiye Türkçesi ağızları üzerine yapılmış derleme ve inceleme çalışmaları taranarak elde edilen veriler ışığında /n/nin ortaya çıkma sebebi, kaynağı, işlevi ve başka birimlerle ilgisi üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelime:

Konular: Dil ve Dil Bilim

On the /n/ phoneme in {idi(n)} Finite Verb in Western Group of Dialects of Turkey Turkish and Dialects of Drama Immigrants

Öz:

As in standart language, there are emphatic extentions in the structure of words in Turkey Turkish dialects. It is known that in dialects besides words which function as noun (kadıncäz), adjective (küçüceK) and adverb (iycemen, öylecene, şindikin, artıkın; {-ıncana}/{-ıncama}, {-ken}/ {-kene}/{-kenez} etc. some verbal adverbs); prepositions (gibin, kadara etc.) and conjunctions (ilen, hemin hemin etc.) have been extented in the same way. In finite verbs, it is possible to observe units which have emphasis function. Most typical example of this the { GIl} unit which is observed in declension of the imperative second-person singular. In Turkey Turkish dialects time and mood suffixes vary in terms of their voice structure and shape. Among them especially /n/ emerging in the declension of di-past thirdperson singular of verb {i-}. Because in standart language, in this declension after mood and time suffixes, the personal suffix is not used. Person is marked with {Ø} sıfır morphem. But as in following examples benim zamanımda gandil varıdın (Uş. Ağz. I-2,101), millet toplanırdın (Uş. Ağz III- 93,6), başına yuvak yapılıyodun (Uş. Ağz I-17,74), düün odunu gelirdin (Uş. Ağz I-17,76), the /n/ phonem is observed in other dialects. Among Turkey Turkish Dialects, dialects of Turkish immigrants coming from the Balkans have a special place. It can be detected that the unit is related with these dialects. In this article, in the light of gathered datum by scanning the compilations and researchs on Turkey Turkish Dialects, the rason for emergence of the /n/, its source and function and relation of other units will be discussed.

Anahtar Kelime:

Konular: Dil ve Dil Bilim

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık

(Kst./EA) ACAR, Ergün (2008), Kastamonu Merkez İlçe ve Köyleri Ağzı, Trakya Üniv., Sosyal Bilimler Enst., Edirne.
(Muğ./AA) AKAR, Ali (2004), Muğla Ağızları, Muğla.
ALYILMAZ, Cengiz (1999), Zamir nsi Eski Bir İyelik Ekinin Kalıntısı Olabilir mi?, Türk Gramerinin Sorunları II, TDK Yay., Ankara.
BRENDEMOEN, Bernt (1999), Doğu Karadeniz Ağızlarındaki mIşli Geçmiş Zaman Üzerine Bir Not, 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı, TDK Yay. Ankara, s. 199-206.
BURAN, Ahmet (1999), Türkçede Kelimelerin Ekleşmesi ve Eklerin Kökeni, 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı, TDK Yay. Ankara, s. 207-214.
(Balk./Big. A.) BÜLBÜL, Gülfiye (2007), Balıkesir Bigadiç Ağzı, Balıkesir Üniv., Sosyal Bilimler Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
(Si- To./AC) CAFEROĞLU, Ahmet (1994), Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Toplamalar, TDK Yay., Ankara.
(Or. A./AC) CAFEROĞLU, Ahmet (1995), Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler, TDK Yay., Ankara.
CHOİ, Han-Woo (1991), Ana Altayca İyelik Zamiri *n, Türk Dilleri Araştırmaları 1991, s. 191-196.
CHOİ, Han-Woo (2010), Türkçe, Korece, Moğolca ve Mançu-Tunguzcanın Karşılaştırmalı Ses ve Biçim Bilgisi, TDK Yay., Ankara.
DEMİR, Nurettin (2012), Türkçede Evidensiyel, Bilig, S. 62, s. 97-118. (Krs./ABE) ERCİLASUN, Ahmet B. (2002), Kars İli Ağızları Ses Bilgisi-, TDK Yay., Ankara.
(Ant./MDE-RB) ERDEM, M. Dursun Bölük, Ramazan (2012), Antalya ve Yöresi Ağızları (Giriş-İnceleme-Metinler), Gazi Kitabevi, Ankara.
(Karb./MDE-GD) ERDEM, M. Dursun Dağdalen, Güner (2012), Karabük ve Yöresi Ağızları (Giriş-İnceleme-Metinler), Karabük Valiliği Yayınları, Karabük.
(Ams./MDE-ES) ERDEM, M. Dursun Silahşör, Ebru (2012), Amasya ve Yöresi Ağızları (Giriş-İnceleme-Metinler), C. 1, 2, 3, Turkish Studies Publication, Ankara.
(Z-B-K/EE) EREN, Emin (1997), Zonguldak Bartın Karabük İlleri Ağızları, TDK Yay.,Ankara.
ERGİN, Muharrem (1993), Türk Dil Bilgisi, İstanbul.
(Erz./EG) GEMALMAZ, Efrasiyap (1995), Erzurum İli Ağızları, II. Cilt, Ankara.
GEMALMAZ, Efrasiyap (1996), Türkçe İsim Tamlamalarının Derin Yapısı, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.4, s.165-172.
GÖKÇE, Hülya (2010), Başkurt Türkçesinde Gramatikalleşme Örnekleri Üzerine, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, S. 17, s. 83-104.
(Kth./TG) GÜLENSOY, Tuncer (1988), Kütahya ve Yöresi Ağızları (İnceleme, Metinler, Sözlük), TDK Yay., Ankara.
(Malt./CG) GÜLSEREN, Cemil (2000), Malatya İli Ağızları, Ankara.
GÜLSEVİN, Gürer (1990), Eski Anadolu (Türkiye) Türkçesinde 3. Kişi İyelik Ekinin Özel Kullanılışı, Türk Dili, S. 466, s. 187-190.
(Uş./GG) GÜLSEVİN, Gürer (2002), Uşak İli Ağızları (Dil Özellikleri Metinler Sözlük), TDK Yay., Ankara.
(Ri./TG) GÜNAY, Turgut (2003), Rize İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük), TDK yay., Ankara.
(Kır./AG) GÜNŞEN, Ahmet (2000), Kırşehir ve Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara.
(Esk.-Mih./Cİ) İLERİ, Canan (2008), Eskişehir İli Mihalıççık İlçesi ve Yöresi Ağızları, Ankara 2008.
(Esk.- Alp./Cİ) İLERİ, Canan (2009), Eskişehir Alpu İlçesi Merkez Ağızları (Metinler- İnceleme-Dilbilgisi Ayrışımlı Dizin), Ürün Yay., Ankara.
KARAHAN, Leylâ (1996), Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Ankara.
KARAHAN, Leylâ (2011), Zarf-fiil Eklerinde Genişleme Eğilimi ve sA(r) Ekinin Yapısı Türk Dili Üzerine İncelemeler, Ankara, s. 192-200.
KARAHAN, Leylâ (2012), Türkçede Bazı Ek ve Edatlarda -n Morfemi ile Ortaya Çıkan Varyantlaşma, Türk Moğol Araştırmaları Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı, Editör: Bülent Gül, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., s. 219-236.
KARAGÖZ, İlknur (2003), Tarihî Türk Lehçelerinde Sıfat ve Zarflarda Pekiştirme ve Derecelendirme, Ondokuzmayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enst. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Samsun.
KARAGÖZ, İlknur (2013), Bafradaki Drama Göçmenleri Ağzında Yaşayan Zarf-Fiiller, Prof. Dr. Leylâ Karahan Armağanı, Ankara, s. 673-680.
(Bol.-Seb./GK) KILINÇ, Gülay (2010), Bolu İli Seben ilçesi Ağzı, Gazi Üniv., Sosyal Bilimler Enst., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
(Nev./ZK) KORKMAZ, Zeynep (1994), Nevşehir ve Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara.
(Ayd.-Boz.-Kav./ŞM) MADRAN, Şakir (2010), Kavaklı Köyü (Aydın-Bozdoğan) Ağzı, Muğla Üniv., Fen-Edeb. Fak., TDE. Böl. (Bitirme Tezi).
(Ur./SÖ) ÖZÇELİK, Sadettin (1997), Urfa Merkez Ağzı, TDK Yay., Ankara.
(Hat./JÖ) ÖZTÜRK, Jale (2009), Hatay Ağzı, Adana.
PEKACAR, Ç.- Meltem, F.- Uçar, Erdem (2011), Nevşehir ve Diğer Anadolu Ağızlarında Fiillerin Teklik 3. Şahıs Çekimlerinde /n/ Sesi, 1. Uluslararası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, Nevşehir Üni. Yay., Nevşehir.
(Erzc./MS) SAĞIR, Mukim (1995), Erzincan ve Yöresi Ağızları (İnceleme Metinler Sözlük), TDK Yay., Ankara.
SERTKAYA, Osman Fikri (1994), -an/-en Ekli Yeni Şekiller ve Örnekleri Üzerine, TDAYBelleten 1989, Ankara, s. 335-352
TEKİN, Talat (2003), Üçüncü Kişi İyelik Eki Üzerine, Makaleler 1 Altayistik, (Yayıma Hazırlayanlar: Emine Yılmaz, Nurettin Demir), Grafiker Yayınları, Ankara, s. 131-138.
ÜSTÜNER, Ahat (2003), Türkçede Pekiştirme, Elazığ

APA	KARAGÖZ İ (2015). Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*. , 225 - 236.
Chicago	KARAGÖZ İlknur Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*. (2015): 225 - 236.
MLA	KARAGÖZ İlknur Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*. , 2015, ss.225 - 236.
AMA	KARAGÖZ İ Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*. . 2015; 225 - 236.
Vancouver	KARAGÖZ İ Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*. . 2015; 225 - 236.
IEEE	KARAGÖZ İ "Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*." , ss.225 - 236, 2015.
ISNAD	KARAGÖZ, İlknur. "Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*". (2015), 225-236.

APA	KARAGÖZ İ (2015). Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*. Dil Araştırmaları, 0(16), 225 - 236.
Chicago	KARAGÖZ İlknur Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*. Dil Araştırmaları 0, no.16 (2015): 225 - 236.
MLA	KARAGÖZ İlknur Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*. Dil Araştırmaları, vol.0, no.16, 2015, ss.225 - 236.
AMA	KARAGÖZ İ Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*. Dil Araştırmaları. 2015; 0(16): 225 - 236.
Vancouver	KARAGÖZ İ Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*. Dil Araştırmaları. 2015; 0(16): 225 - 236.
IEEE	KARAGÖZ İ "Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*." Dil Araştırmaları, 0, ss.225 - 236, 2015.
ISNAD	KARAGÖZ, İlknur. "Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*". Dil Araştırmaları 16 (2015), 225-236.