Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri)
Yıl: 2017 Cilt: 17 Sayı: 1 Sayfa Aralığı: 167 - 183 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 11-02-2019
Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri)
Öz: Bu makalede Mardin Müzesi envanterinde bulunan Zengi atabegleri’ne ait sikkeler in-celenmiştir. Musul Zengi Atabegleri I. İzzeddin Mesud’un 585/1190 ve Nasıreddin Mah-mud’un 627/1230 yıllarında basılan sikkelerinde, bağdaş kurarak oturmuş kağan figürüyer alır. Bu kompozisyonun biraz farklı bir uygulaması el-Cezire atabeği Mu’izeddinMahmud’un 606/1210 yılında basılan sikkesinde karşımıza çıkar. Bu örnekte diğerlerin-de olduğu gibi bağdaş kurmuş kağan tasviri bulunmaz; onun yerine kağan yarım büstolarak tasvirlenmiştir. Örneklerde vurgulanan ana tema ise, kağanın iki eliyle büyük birhilali yukarıya kaldırmasıdır. Ay antik Türk kozmolojisinde, beylik işareti olan astrolojikbir simgeydi. Zira kağan, Güneş ve Ay eski Türk inanç sisteminde kötülükle mücadeleeden, huzura kavuşturan unsurlardır. Türkler, Mani dinine girmeden önce Tanrıya GökTanrı derlerken, girdikten sonra Ay Tanrı demeye başlamışlardır. Bundan sonra Uygur-larda hükümdarlar “Ay Tanrıdan kut bulmuş” gibi ifadelerle tahta geçmiştir. Sümerinancında tanrılar arasında, Nanna Ay Tanrısıdır. Bölgeye daha sonra yerleşen Samiler,Nanna’yı Sin adıyla benimsemişlerdir. Mezopotamya’nın en eski Tanrılarından biri olanAy Tanrısı Sin, bir hilal ile temsil edilirdi. İslamiyet’te ise Hristiyan haçı karşısında, dinibir sembol olarak İslam hilalinin rol aldığını görürüz. Ayrıca hilalin ibadet takvimindekiönemi, Kur’an’da Şems Suresi 1 ve 2. ayetlerde Allah’ın ona yemin etmesi, gibi dahapek çok nedenle Müslümanlar tarafından sembolleştirildiği kabul edilmiştir.
Anahtar Kelime: Konular:
Traces of Ancient Turkish Mythology on Coins of Zengid Atabegs: Moon Cult as A Symbol of Khanship (Samples from Mardin Museum)
Öz: In this article, coins belonging to Zengid atabegs included in inventory of Mardin Museum have been examined. On the coins of Izzeddin Mes’ud I, one of Zengid atabegs of Mosul, minted in 585/1190 and coins of Nasıreddin Mahmud minted in 627/1230, there is a figure sitting cross-legged. A different version of this composition can be observed on coins minted for Mu’izeddin Mahmud, the atabeg of Al Jazeera, in 606/1210. On such coins, there is not a depiction of a khan sitting cross-legged; instead, the khan is depicted as semi-bust. The main theme emphasized in the samples is the khan raising a large crescent up with both hands. Moon was an astrological symbol in ancient Turkish cosmology, referring to khanship (principality). As a matter of fact, the khan, Sun and Moon are the elements fighting against the evil and bringing peace in ancient Turkish belief system. Before adopting the Manichaeism, Turks used to call “Tengri” to the God; after adopting Manichaeism, they started to call “Moon God”. In the following periods, emperors of Uighurs took the throne with statements such as “took power from the Moon God”. In Sumerian belief, Nanna was the Mood God among other gods. Semitic people, settling the region afterwards, adopted Nanna with the name of Sin. As one of the oldest Gods of Mesopotamia, Sin, the Moon God, was represented by a crescent. In Islam, we see that Islamic crescent plays a role as a religious symbol against the Christian cross. Moreover, the crescent was symbolised by the Muslims due to many reasons including the importance of crescent in worshipping, oaths made by Allah to the crescent in the 1st and 2nd verses of Şems (Sun) sura of Koran.
Anahtar Kelime: Konular:
Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık
- ARTUK İbrahim; C. Artuk [1970], İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslami Sikkeler Katalogu , Cilt I, İstanbul: MEB.
- BABAYAR Gaybullah [2007]. Köktürk Kağanlığı Sikkeleri Kataloğu , Ankara: TİKA.
- BAER Eva [1983]. Metalwork in Medieval Islamic Art , New York: State University of New York Pres.
- BAYAT Ali Haydar [2006]. “Harran Sin ve Şamas İnançlarının Anadolu Selçuklu Eserlerindeki İzleri”, I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu , ed. A. Bakkal, Şanlı- urfa.
- BEZER Gülay Öğün [2002]. “Zengiler (1127-1233)”, Türkler , Editörler, H. C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca, C. 4. s.803-810. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
- BORATAV Pertev Naili [2012]. Türk Mitolojisi , Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
- BOZKURT Nebi [1998]. “Sembol Olarak Hilal”, DİA , C. 18, İstanbul.
- COŞKUN Alptekin [1978]. “Zengi”, İA , C. 13, İstanbul: MEB.
- ÇAYCI Ahmet [2008]. Selçuklularda Egemenlik Sembolleri , İstanbul: İz Yayıncılık.
- ÇORUHLU Yaşar [2006]. Türk Mitolojisinin Anahatları , 2. Baskı, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- DİLER Ömer [2006]. İlhanlar İran Moğollarının Sikkeleri , İstanbul.
- EKİNCİ Abdullah [2006]. Ortaçağ’da Urfa , Ankara: Gazi Kitabevi.
- ERGİNSOY Ülker [1978]. İslam Maden Sanatının Gelişmesi , İstanbul: KBY.
- ERZEN Afif [1953]. “Ay Tanrısı Men’in Adı ve Menşei Hakkında”, Belleten , C. XVII, S. 65, Ocak, s.1-14.
- ESİN Emel [1972]. “Kün-Ay”, VII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri , C. I, Ankara, s.313
- ESİN Emel [2001]. Türk Kozmolojisine Giriş , İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- ESİN Emel [2004]. Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler , İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- ESİN Emel [2006]. Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu , İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- GERTRUDE BELL ARCHİVE Erişim http://gertrudebell.ncl.ac.uk/ 06.05.2017
- GÖK Halil İbrahim [2001]. Musul Atabegliği; Zengiler (Musul Kolu 1146-1233) , AÜ Sos. Bil. Ens., (Doktora Tezi), Ankara.
- GÜNGÖR Harun [1994]. “Uygur Kağan Unvanlarında Kün ve Ay Tengri Kavramlarının Kullanılışı”, XI. Türk Tarih Kongresi , Ankara, s.511-517.
- HARTNER Willy [1938]. “The Pseudoplanetary Nodes of the Moon’s Orbit in Hindu and Islamic, Ico- Ars islamica , Vol. 5, No. 2, s.112-154. Erişim nographies”, http://www.jstor.org/stable/4520926?cookieSet=1 27.04.2009
- HEIDEMANN S. [2002]. “Zangids ”, The Encyclopaedia of Islam , New Edition, Volume XI, Brill, Leiden, s.452-455.
- İBN AL-ÂDİM [1976] . Buğyat At-Talab fi Tarih Halab (Selçuklularla İlgili Hâltercümeleri) , Yayınlayan Ali Sevim, TTK: Ankara.
- İBNÜ’L-ÂDİM [1989]. Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb, Biyografilerle Selçuklular Tarihi (Seçmeler) , Ankara: TTK.
- İBNÜ’L-ESÎR [1991]. El-Kâmil Fi’t-Tarih Tercümesi, 11 , Çeviren A. Özaydın, İstanbul: Bahar Yayınları.
- İBNÜ’L-ESÎR [1987]. El-Kâmil Fi’t-Tarih Tercümesi, 12 , Türkçe tercüme, İstanbul: Türkiyat Matbaacılık.
- İNAL Güner [1995]. Türk Minyatür Sanatı, (Başlangıcından Osmanlılara Kadar) , Ankara: AKMB.
- İNAN Abdülkadir [1986]. Tarihte ve Bugün Şamanizm , 3. Baskı, Ankara: TTK.
- İNAN Abdülkadir [2006]. Tarihte ve Bugün Şamanizm , 6. Baskı, Ankara: TTK.
- İSMÂİL GALİB [1311]. Müze-i Hümayun, Meskûkât-ı İslamiyye Kısmından Meskûkât-ı Türkmaniye Katalogu, Benî Artuk, Benî Zengi, Füruu Atabekiye, Mülûk-i Eyûbiye Meyafârikin , Kostantiniye: Mih- ran Matbaası.
- İZGİ Özkan [1989]. “Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi”, Ankara: TTK.
- KAFESOĞLU İbrahim [1980a]. Eski Türk Dini , Ankara: KBY.
- KAFESOĞLU İbrahim [1980b]. Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri , İstanbul: KBY.
- KALAFAT Yaşar [1990]. Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri , Ankara: Sistem Ofset Matbaacı- lık.
- KALAFAT Yaşar [1998]. Eski Türk Dinî İzleri , Ankara: KBY.
- KILIÇ Yusuf [1997]. Mezopotamya Mitolojisinin Anadolu ve Yunan Mitolojisine Olan Etkileri , Gazi Üniversitesi, Sos. Bilimler Ens., (Yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi), Ankara.
- KIYAK Abdülkadir [2010]. “İslamiyet’ten Önce Türklerde Güneş ve Ay ile İlgili İnanışlar”, Karadeniz , S. 6, s.133-143.
- KRAMER Samuel Noah [1999]. Sümer Mitolojisi (Çev. H. Koyukan), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- ÖGEL Bahaeddin [1998]. Türk Mitolojisi I , 3. Baskı, Ankara: TTK.
- ÖNEY Gönül [1969-1970]. “Sun and Moon Rosettes in the Shape of Human Heads in Anatolian Seljuk Architecture”, Anatolica , S. III, s.195-203.
- ÖZFIRAT Aynur [1988]. Harran Tarihi (Başlangıcından Yeni Babil Dönemi’nin Sonuna Kadar) , İÜ, Sos. Bil. Enst., (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul.
- POOLE Stanley Lane [1877]. Catalogue of Oriental Coins in the Biritish Museum, The Coins of the Turkuman Houses of Seljook, Urtuk, Zengee , Vol. III, Classes X-XIV, London: Printed by Order of the Trustees, Forni Editore.
- ROUX Jean Paul [1994]. Türklerin ve Moğolların Eski Dini , (Terc. A. Kazancıgil), İstanbul: İşaret Yayın- ları.
- ROUX Jean Paul [2011]. Eski Türk Mitolojisi , (Çev. M. Y. Sağlam), Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
- SCHMÖKEL Hartmuth [1973]. “Sümer Dinî II”, (Çeviren ve açıklayan: M. T. Özdemir), Ankara Üniversite- si İlahiyat Fakültesi Dergisi , 21 (1), s 380-381.
- SİKKELER NE ANLATIR? ORTAÇAĞ ANADOLU SİKKELERİNDE SİMGELER VE ÇOK KÜLTÜRLÜLÜK [2009]. ed. E. Topraktepe, İstanbul: YKY.
- SPENGLER William ve W. G. Sayles [1992]. Turkoman Figural Bronze Coins and Their Iconography II , Wisconsin: Clio’s Cabinet.
- ŞIRNAK KÜLTÜR ENVANTERİ [2010]. Ed. Mehmet Top, Şırnak Valiliği.
- WHELAN Estella Jane [1979]. The Public Figure: Political Iconography in Medieval Mesopotamia , PhD dissertation for New York University.
- YÜREKLİ Tülay [2009/I]. “Atabeg İmâdeddîn Zengî’nin Şahsî Hayatı”, Nüsha , Yıl:9, S. 28, s. 113.
- ZETTERSTEEN K. V. [1979]. “Mes’ûd”, İA , 3. Baskı, C.8, İstanbul, s.135.
| APA | UYKUR R (2017). Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri). , 167 - 183. |
| Chicago | UYKUR RAMAZAN Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri). (2017): 167 - 183. |
| MLA | UYKUR RAMAZAN Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri). , 2017, ss.167 - 183. |
| AMA | UYKUR R Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri). . 2017; 167 - 183. |
| Vancouver | UYKUR R Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri). . 2017; 167 - 183. |
| IEEE | UYKUR R "Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri)." , ss.167 - 183, 2017. |
| ISNAD | UYKUR, RAMAZAN. "Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri)". (2017), 167-183. |
| APA | UYKUR R (2017). Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 17(1), 167 - 183. |
| Chicago | UYKUR RAMAZAN Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 17, no.1 (2017): 167 - 183. |
| MLA | UYKUR RAMAZAN Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, vol.17, no.1, 2017, ss.167 - 183. |
| AMA | UYKUR R Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. 2017; 17(1): 167 - 183. |
| Vancouver | UYKUR R Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. 2017; 17(1): 167 - 183. |
| IEEE | UYKUR R "Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri)." Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 17, ss.167 - 183, 2017. |
| ISNAD | UYKUR, RAMAZAN. "Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri)". Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 17/1 (2017), 167-183. |
