AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ

KUŞ, Ayşegül

AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ

Ayşegül KUŞ (Ondokuz Mayıs Üniversitesi)

Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi

9 3

Yıl: 2019 Cilt: 11 Sayı: 22 Sayfa Aralığı: 295 - 305 Metin Dili: Türkçe İndeks Tarihi: 27-03-2020

AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ

Öz:

Diyarbakır, Mezopotamya bölgesinde eski çağlardan itibaren varlığını sürdüren önemli şehirlerden birisidir. Kentinbu önemi ana yollar üzerinde yer almasından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, daha ilk çağlardan itibaren Hurriler,Mitanniler, Asurlular, İskitler, Medler, Persler, Selevkoslar, Urartular ve Romalılar gibi kimi devletler bölgeyi ele geçirerekburada askeri, siyasi ve ekonomik bakımdan hâkimiyet tesis etmeye çalışmışlardır. Roma ve Bizans dönemlerinde eyaletmerkezi olan Diyarbakır, İslâm devletleri döneminde de bu özelliğini sürdürmüştür. Özellikle Akkoyunlular zamanında uzunbir süre bu devletin merkezi olan şehir, 1515 yılında Osmanlı hâkimiyeti altına girdikten sonra da en önde gelen idarimerkezlerden biri olmuştur. Şehrin geçmişinin çok eskilere dayanması ve stratejik konumda bulunması tarihin çeşitlidönemlerinde pek çok seyyahın bölgeyi ziyaret etmesine sebep olmuştur. Diyarbakır, 19. yüzyılda Osmanlı topraklarınıçeşitli amaçlarla seyahat eden Buckingham, Ainsworth, Texier, Cuinet gibi kimi batılı gezginlerin de ilgisini çekmiştir. Buseyyahlardan biri de Amerikalı misyoner olan Horatio Southgate’dir. O, 1830’lu yıllarda gerçekleştirdiği seyahati esnasındaDiyarbakır’da da bulunmuş ve kentin fiziki, sosyo-kültürel ve ekonomik yapısına dair bazı izlenimlerini kayıt altına almıştır.Bu çalışma, onun New York’ta 1840 yılında yayımlanan “Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia andMesopotamia” adlı eserindeki gezi notlarından yola çıkarak kentin tarihinin aydınlatılmasına yönelik kimi katkılar yapmayıamaçlamaktadır.

Anahtar Kelime:

Konular: Tarih Etnik Çalışmalar Kültürel Çalışmalar

SOME OBSERVATIONS OF AN AMERICAN MISSIONARY SOUTHGATE ABOUT DIYARBAKIR ON THE EVE OF THE TANZIMAT

Öz:

Diyarbakır has been one of the most important towns that has maintained its existence since the ancient ages. The importance of the town stems from the fact that it lies on the main routes. Therefore, having had taken the region many states such as Hurris, Mitannis, Assrians, Scythians, Meds, Persians, Seleucids, Urartians and the Romans established their military, political and economic domination in the region. During the reign of the Byzantines and the Romans Diyarbakır having been the center of the province continued this characteristic during the Islamic states as well. Especially during the reign of Akkoyunlus Diyarbakır having been the center of that state for a long time had become one of the most leading administrative centers even after it fell under the rule of the Ottomans in 1515. The antiquity of the town dating back to the ancient times and being located on a strategic point caused a great number of travelers to have visited the region during the different periods of the history. Diyarbakır also drew the attention of some western travellers such as Buckingham, Ainsworth, Texier, Cuinet, etc. One of these travellers is the American missionary called Horatio Southgate. He had been in Diyarbakır in 1830’s and recorded some of his observations he made related to the physical, socio-cultural and economic structure of the town. This study aims to make some contributions to enlighten the history of the town using his travel accounts titled as “ Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia” published in 1840 in New York.

Anahtar Kelime:

Konular: Tarih Etnik Çalışmalar Kültürel Çalışmalar

Belge Türü: Makale Makale Türü: Araştırma Makalesi Erişim Türü: Erişime Açık

Akbulut, İlhan (1996), Diyarbakır, İzmir.
Akbulut, İlhan (1998), Diyarbakır, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayını, No:8, Cansan Basımevi, İstanbul.
Alakaş, Abdullah (2012), 593 Numaralı Şeri ’ye E Siciline Göre Diyarbakır’ın Sosyal v Ekonomik Yapısı (1893-1894), Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar.
Arslan, Rıfkı (1971), “Diyarbakır Kentinin Tarihi ve Bugünkü Konumu”, Diyarbakır: Müze Şehir, İstanbul.
Tekin, Adil (1971), Diyarbakır, Teknik Ofset, İstanbul.
Atiya, Aziz S. (2005), Doğu Hıristiyanlığı Tarihi, çev.: Nurettin Hiçyılmaz, Doz yayınları, İstanbul.
Balin, Remzi (1963), Diyarbakır, Diyarbakır.
Behar, Cem (2003), Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu (1500-1927) , C.2, Devlet Enstitüleri Matbaası, Ankara.
Beysanoğlu, Şevket (1992), Kültürümüzde Diyarbakır, San Matbaası, Ankara.
Beysanoğlu, Şevket (1999), “Kuruluşundan Günümüze Kadar Diyarbakır Tarihi”, Diyarbakır Müze Şehir, (haz.) Şevket Beysanoğlu, M. Sabri Koz, Emin Nedret İşli, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Buckingham, J.S. (1827), Travels in Mesopotamia and Asia Minor, Henry Colburn, London.
Cilacı, Osman (1990), Hıristiyanlık Propagandası ve Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara.
Darkot, Besim (1998), “Diyarbakır”, İ.A, C. 3, M.EB Basımevi, İstanbul.1988, ss.601-605.
Erhan, Çağrı (2001), “Ottoman Official Attitudes Towards American Missionaries”, Milletlerarası Münasebetler Türk Yıllığı- The Turkish Yearbook of International Relation, 2000, XXX, Ankara, ss.191-212.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi (1970), C.4, (sad.) Mümin Çevik vd., Üçdal Neşriyat Yayıncılık, İstanbul.
Göyünç, Nejat (1969), “Diyarbakır Beylerbeyliğinin İlk İdarî Taksimatı”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. XXIII, İstanbul, ss 23-34.
Göyünç, Nejat (1991), “Diyarbakır”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul, ss.464-466.
İlhan, Mehmed Mehdi (1981), “Diyarbakır Fatihi Bıyıklı Mehmed Paşa”, Atatürk ve Diyarbakır, Diyarbakır Üniversitesi Yayını, ss. 137-162.
Karaca, Nursel (2014), “Diyarbakır Kent Dokusunun Osmanlı Dönemindeki Gelişimi”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.12, ss.47-67.
Karaca, Nursel(2010), Seyahatnamelere Göre Diyarbakır’ın Osmanlı Dönemi Mimari Dokusu Üzerine Bir Değerlendirme, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Van.
Karan, Cuma (2004), “Diyarbakır’ın İsmi ve Fethi Üzerine Bazı Mülahazalar”, 1. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu Bildiriler, (20-22 Mayıs 2004), Diyarbakır.
Kılıç, Remzi (2006), “Misyonerlik ve Türkiye’ye Yönelik Misyoner Faaliyetleri”, TÜBARXIX., ss.80-122.
Kocabaşoğlu, Uygur (1989), Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika,19.Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Amerikan Misyoner Okulları, İstanbul.
Kuruyazıcı, Hasan (1997), “Diyarbakır”, C. I, ESA Yem Yayınları, İstanbul, ss.461-463.
Madran, E. (1985), “Seyahatnamelerde Anadolu Kenti”, IX. Türk Tarih Kongresi (21-25 Eylül 1981),C.III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, ss.1303-1322.
Oppert, Jules (1863), Expédition Scientifique en Mésopotamie exécutée par ordre du Gouvernement de 1851 a 1854, I, Imprimerie Impériale, Paris.
Palalı, İlhan (1999), 19.Yüzyılın İkinci Yarısında Diyarbakır (Vilayet Salnameleri ve Mali Kaynaklara Göre) (1869-1905), Basılmamış Doktora Tezi İnönü Üniversitesi, Malatya.
Parla, Canan (2005), “Diyarbakır Surları ve Kent Tarihi”, ODTU MFD, 22/1, ss.57-84.
Pınar, İlhan (1999), “Gezginlerin Gözüyle Diyarbakır (1701-1924)”, Diyarbakır: Müze Şehir, No:1271, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Sarı, İbrahim (1996), Şehrimiz Diyarbakır, Prestij Basımevi, İstanbul.
Southgate, Horatio (1840), Narrative of A Tour Armenia, Kurdistan, Persia, and Mesopotamia, Vol.II, D. Appleton & Co., New York.
Sözen, Metin (1971), Anadolu Kentleri, Doku Yayınevi, İstanbul.
Tuncer, Orhan Cezmi (2001), “Diyarbakır Kenti Kimliği”, I. Bütün Yönleriyle Diyarbakır Sempozyumu, (27-28 Ekim, 2000), Ankara, ss.164-175.
Turan, Ömer (2006), “Amerikan Misyonerlerinden E. Smith ve H.G.O.Dwigh’e Göre 1830-1831 Yıllarında Ermeniler”, ‘Ermeni Soykırımı’ İddiaları-Yanlış Hesap Talât ve ‘Tehcir’den dönünce, (der.) Mustafa Çalık, Cedit Neşriyat, Ankara, ss. 191-230.
Kılıç, Osman (2008), “Protestan Misyonerler ve Ermeni Olaylarına Etkileri”, Ermeni Araştırmaları, S.29, ss.1-10.
Uzunçarşılı İsmail Hakkı (1983), Osmanlı Tarihi, C. II., TTK, Ankara.
Warkworth Lord, M. P., (1898), Notes From a Diary in Asiatic Turkey, E. Arnold, London.
Yalçınkaya, Mehmet Alaaddin (2008), “Batılı Seyyahlara Göre Diyarbakır’ın Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Durumu (1800-1850)”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Diyarbakır, (ed.) Bahaeddin
Yediyıldız, Kertsin Tomenendal, C. I, Ankara, ss.200-210.
Yılmazçelik, İbrahim (1995), XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır ( 1790 - 1840 ) Fiziki, İdari ve Sosyo - Ekonomik Yapı, TTK, Ankara.
Yılmazçelik, İbrahim (2000), “Osmanlı Hâkimiyeti Süresince Diyarbakır Eyaleti Valileri”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, X-1, Elazığ, ss.233-287.

APA	KUŞ A (2019). AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ. , 295 - 305.
Chicago	KUŞ Ayşegül AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ. (2019): 295 - 305.
MLA	KUŞ Ayşegül AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ. , 2019, ss.295 - 305.
AMA	KUŞ A AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ. . 2019; 295 - 305.
Vancouver	KUŞ A AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ. . 2019; 295 - 305.
IEEE	KUŞ A "AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ." , ss.295 - 305, 2019.
ISNAD	KUŞ, Ayşegül. "AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ". (2019), 295-305.

APA	KUŞ A (2019). AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11(22), 295 - 305.
Chicago	KUŞ Ayşegül AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11, no.22 (2019): 295 - 305.
MLA	KUŞ Ayşegül AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, vol.11, no.22, 2019, ss.295 - 305.
AMA	KUŞ A AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 2019; 11(22): 295 - 305.
Vancouver	KUŞ A AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 2019; 11(22): 295 - 305.
IEEE	KUŞ A "AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ." Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11, ss.295 - 305, 2019.
ISNAD	KUŞ, Ayşegül. "AMERİKALI MİSYONER SOUTHGATE’İN TANZİMAT ÖNCESİNDE DİYARBAKIR’A DAİR BAZI GÖZLEMLERİ". Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11/22 (2019), 295-305.